İRAN NOTLARI

İran'a gitmek İstanbul'da Fatih'e gitmek gibi bir şey. Benzetmek gibi olmasın (derler ya!); Önce Eminönü'ne gidiyorsunuz. Burası Tebriz oluyor. Kandovan'ı saymıyorum. Orası olsa olsa Kapadokya olur. Tekrar Tebriz'e dönelim. Eminönü'den yukarı çıkıp, Süleymaniye üzerinden Molla Hüsrev, Şehzadebaşı filan, hadi Atatürk Bulvarını da katalım (Atatürk hariç) bu kısım Tahran oluyor. Düz ayak batıya (coğrafi olarak) gidince Fatih'tesiniz. Yolun düz ayak kısmı çöle tekabül ediyor. Fatih ve Karagümrük de Kaşhan ve Yezd'e... Şiraz için önünüzde aşmanız gereken bir çöl daha var. Boğazın girişi diyelim. Kadıköy de Şiraz'a denk geliyor...

Daha büyük ölçüde benzetme yapanlar da var. Genelde Tebriz Erzurum'a benzetiliyor. Ben de bir ekleme yapıp Şiraz'ı İzmir'e benzettim. Deniz hariç. Malum, İzmir'in kızları güzel olur (derler). Şiraz'ınkiler de öyle...

İnsan trafiğine bakınca benzerlikler daha iyi gözüküyor. Tebriz Doğu Azerbaycan eyaletinin başşehri. Dolayısıyla Azeri nüfus hakim. Hemen herkes Türkçe konuşuyor. Kelimelerin şifresini kapınca çoğu şeyi anlamak da kolaylaşıyor. Örneğin Tebriz'deki otelimiz El-Gholi bölgesindeydi. "El", Orhun Yazıtlarında "İl" karşıtı olarak kullanılmış. Gholi de göl demek. Sonuçta El-Gholi'nin ne olduğu, pek de tercümeye gerek kalmadan anlaşılabiliyor. Güneye indikçe Türkçe konuşanların sayısı azalsa da hiç bir yerde lisan sorunu olmuyor. Hafta sonlarında Tebrizlilerin kaçamak hedefi Türkiye'ymiş! Karşıt trafik de az değil. Sonuçta İran kapı komşusu sayılır. Yol kısa, vize yok, gümrük rahat, daha ne olsun? Yazılı olmayan bir gümrük birliği var gibi. Bu açıdan bakarsanız gerçek sıfır sorun bu sınırda! Kimse biz yaptık diye övünmesin. Dördüncü Murat yapmış, Günlerden 17 Mayıs, yıl 1639...

Tebriz'den Van ve Doğu Beyazıt aynı mesafede, 320 km. Karayolu ile 5 saat sürüyor.  Şiraz'lılar daha havalı. Onların tercihi uçakla Dubai! Bir saatte başka bir gezegene geçiyorlar..

İLK İZLENİMLER

Tebriz'deyim. Pasaport polisinin samimi "hoşbula" dileğini "hoşkala" ile karşılayarak ilk ve son kontrolü geçtim. Çok kolay oldu. Diğer ortadoğu ülkelerindeki bıktırıcı sorular, şüpheli bakışlar, her köşede pasaporta bakmak isteyen görevliler burada yoktu. Saatimi birbuçuk saat ileri aldım. Neden buçuklu, yanlış bir şey mi yapıyorum diye internetten kontrol ettim. Doğruymuş. Hindistan gibi daha bir çok ülkede de buçuklu saat dilimleri varmış. Bugün cumartesi. İran'da haftanın birinci çalışma günü. Hava sakin ve sert. Eski Ankara'nın kuru soğuk havasına benziyor. Bir hafta önce kar yağmış. Kıyıda köşede kar öbekleri var. Otelimiz havalimanına yakın, Tebriz'i boydan boya gören bir tepe üstünde. Otele girişten itibaren çok sıcak karşılandık. Sıcaklığın sadece personelden gelmediğini daha sonra anladık. Yakıt ucuz ya, kaloriferler avaz avaz yanıyor. 

Odalarda bir yolcu için gerekli her şey var. Banyo ve oda için ayrı terlikler, bornoz, diş fırçası, macun, sabun, bone, gayet kaliteli şampuan ve duş jeli... Mini barda su ve gazlı içecekler, bir kaç çikolata, masanın üstünde ücretsiz bir şişe su, kahve ve çay makinesi... Bir çalışma masası, bedava wifi, aynanın yan tarafında  seccade ve Kuran, seccadenin yanında, sonradan adının "mohr" olduğunu öğrendiğim, üzeri Farsça yazılı, sertleşmiş bir toprak parçası... Bunu Suriye'de de görmüştüm. Namaz kılarken secdeye vardıklarında, alınlarını toprak niyetine bu taşa koyuyorlar. Tavanda bir okla kıble işaretlenmiş. Televizyonda uydu yayını var. İran kanalları yanında BBC, RTL, CNN, Fashion TV, bir de Rusça kanal... Bizden sadece Samanyolu TV. Tebriz'den sonraki duraklarımızda Samanyolu ve Fashion TV kayıplara karıştı...

Gittiğim hiç bir ülkede dikkat etmediğim ve notlarımda yazmadığım bu ayrıntıları neden yazıyorum bilmiyorum. Behnam'ın dediği gibi buraya ön yargılı geldiğimden herhalde. Behnam bizim rehber oluyor. Daha yolun başında şu soruyu sordu: "İran'a gideceğinizi söylediğiniz arkadaşlarınızın tepkisi ne oldu?" Yolcular hemen hemen aynı cevapları verdiler. Behnam ekledi: "Son gün ön yargılardan arınacağınızı umarım!"... Öyle olup olmadığını anlatmak ayrı bir yazı konusu olabilir. Ben kaldığım yere, yol hikayesine dönüyorum.

Rehberimiz Azeri asıllı bir genç. Akıcı bir Türkçesi var. Devrim çocuğu sayılır. Buna rağmen islam devriminden hoşnut olup olmadıklarını soran turistler var. Ne desin? Yasakları soruyorlar. Facebook? Twitter? Milletin derdi bu! "Sınırlı, ama biz kullanıyoruz" diyor. Politik bir cevap. Ben otellerde defalarca denedim, giremedim. İnternette "Skype" üzerinden konuşulabiliyor, fakat sosyal sayfalar açılmıyor. Ya da ben beceremedim. Memleket gazeteleri de sıkıntılı. İlk sayfaları okunabiliyor, Hıncal Uluç yorumları dahil, spor haberleri de tamam.  Fakat diğer magazin veya haber içeriklerine ulaşmak imkansız. Karşınıza hemen bir sansür sayfası çıkıyor. Anlayacağınız bir hafta magazinden uzak kaldım!!

Seyahate çıkmadan önce okuduğum bir haberde İran'lı 3 genç kızın dramından bahsediliyordu. Kızlardan ikisi 9 ve 13 yaşlarında babalarının zoruyla akrabalarıyla evlendirilmişler. Öğretmen olan anneleri buna tepki gösterip kızlarını almış, başka bir yere taşınmış. Kocası da 3 kere "boş ol" deyip kadını boşamış. Bu girizgah kızların karakterini anlamak açısından önemli. Annelerine çekmişler zahir! Sonrasında kızların yaşamı başka bir mecraya akmış. Onbeş yıl kadar özgürce yaşamışlar. Müzik eğitimi almış ve bununla yetinmeyip bir de müzik grubu kurmuşlar. Bu arada üçüncü kız kardeş de büyüyüp onlara katılmış. Özel etkinliklerde konserler veriyorlarmış. Buraya kadar herşey iyi. Kızlar yirmili yaşların coşkusuyla bir de klip çekip sosyal medyada paylaşmışlar. İşte dananın kuyruğu (ikinci kez) burada kopmuş!

Uzun lafın kısası, bu son aşama İran'da hala suç sayılıyor. Kızlara 74 kırbaç ve 1 yıl hapis cezası veriliyor. Fakat kızlar boyun eğmiyor. Bir konser daha veriyorlar. Konseri polis basınca da apar topar Türkiye'ye kaçıyorlar. Buraya kaçmalarının tek bir nedeni var; Türkiye'nin (henüz) İran olmamış olması! En azından kırbaç cezası yok...

Rehberimiz bunları duymadığını söylüyor. Farklı bir cevap beklemiyordum. Benim bu hikayeyi uzun uzun yazmamın sebebi başka. Amacım bu satırlarda anneyi takdir etmek, babayı veya kocayı kınamak, İran'da sürüp giden rejimi kötülemek değil. Perde arkasında daha önemli başka bir şey daha var; Kızlar Birleşmiş Milletlere (BM) başvurup, mülteci sayılmak istiyorlar. BM bu isteği reddediyor! Gerekçe:

"...aldığınız ceza Mülteci Hukuku’na girmiyor. Siz zulümden, işkenceden, orantısız bir cezadan kaçmıyorsunuz. 1951 Cenevre Sözleşmesi’nde belirlenen dini, siyasi ve ideolojik, özel sosyal bir gruba bağlı olma, milli ve ırki nedenlerden bir zulüm de söz konusu değil. Siz zulümden değil kanundan kaçıyorsunuz, alacağınız ceza kanuni bir cezadır...” 

Birisinin çıkıp adalet ile kanunlar arasındaki farkı anımsamasını dilerdim. Demek ki önce kanunları ahval ve şeraite göre ayarlamak gerekiyor. Themis'in gözlerini örtmeye gerek yok! Her şey gayet açık ve gayet kanuni. Kanunlar ne kadar adilse, yıl sonlarında "şu kadar kanun çıkardık" diye yapılan bakkal hesapları da o kadar anlamlı! Kanun kaçağı İran'lı kızları kutluyorum, zulme karşı tef çaldıkları için...

Yasa yerine kanun kelimesini kullanmam, yukarıdaki gerekçede öyle yazmasından. Yoksa yasa kelimesini daha çok severim. Daha Türkçe olduğundan değil, kulağıma daha hoş geldiği için. Örneğin Türkçe kökenli olmadığı halde "kent" kelimesini de severim. Kent, kadim Arian dili olan "Sogd" kökenli bir kelime. Bizim rehberin sevdiğim bir yanı da "Yanlış biliyorsunuz" diyerek, Türkçeye Farsçadan veya Arapçadan geçen bir dolu kelimenin bizdeki farklı kullanımlarını açıklaması oldu. Yeri geldikçe aklımda kalanları aktaracağım.


OTELLER, YEME İÇME DURUMLARI

İran'da yabancı otel zinciri yok. Kendi zincirlerini yaratma çabası var. Gezi boyunca hep 5 yıldızlı otellerde kaldık. Yemekleri otellerin açık büfesinde, lüks lokantalarda veya yollardaki kervansaraylarda yedik. O nedenle halk ne yer, ne içer bilmiyorum. Çarşılarda, seyyar arabaların bir kenarında kaynayan semaverler en çok çay içildiğine dair bir delil sayılabilir. Çayları genellikle bizim su bardaklarına benzeyen ufak, düz bardaklarda, çok açık ve demsiz içiyorlar. Az demli diyelim. İsfahan ve Şiraz'da sabaha kadar açık çayhaneler var. Tahran'ı bilmiyorum. Bu çayhanelerde uzun masalar etrafında oturarak veya daha makbulü, tahtlarda bağdaş kurarak çay keyfi yapılıyor. Uzanıp kısa bir şekerleme yapmak da mümkün. Ayakkabı çıkartmak serbest. Günün yorgunluğunu atmak için birebir...

Çayın yanında verdikleri şekerler enteresan. Bazı yerlerde lira büyüklüğünde ve kalınlığında, neredeyse şeffaf, "pulaki" denen bir tatlandırıcı geliyor. Aslı karamel şekeri. Dilinizin üstüne koyup çayınızı yudumluyorsunuz. Beceremezseniz kıtır kıtır yiyorsunuz. Üzerinde kabartma şeklinde bir şeyler, muhtemelen markası filan yazıyor. Fakat bizim millet Arap harflerini görünce bunlara vaftiz şekeri muamelesi yapıyor...

Kaba kristalli şekerler diğer bir seçenek. Bunlara "nabat" deniyor. Sarımsı renkli bu şeker, çoğu yerde ortasından çubuk geçen bir lolipop şeklinde veriliyor. Sapından tutup çaya daldırıyor ve istediğiniz tada gelinceye kadar karıştırıyorsunuz. Sonra çıkartıp kenara koyuyorsunuz. Muhtemelen her yeni serviste aynı şeker gidip geliyor. Sarı rengi ondan olabilir diye aklımdan geçmişti, ama değilmiş. Bu yazımı okuyan bir arkadaş kibarca uyarmış; o renk içindeki safrandan diye!  

Kahvaltıda bal, yemeklerde çorba standart. Ballarının haklı bir ünü var. Meraklısına Kandovan'dan almalarını öneririm. Hem İran'ın çok ilgi çekici bir köşesini görmüş olurlar, hem de yiyebilecekleri en kaliteli balı alırlar. Kandovan, Tebriz'in 60 km kadar güney batısında, üç-dörtbin metrelik yüksek dağlar arasına sıkışmış, güneşin erken battığı bir kasaba...

Kandovan ismi kazılmış anlamına geliyor. Bir isim, bir mekanı ancak bu kadar iyi anlatabilir. Yüzyıllar süren erozyon, volkanik arazide bizim Kapadokya benzeri bir doğa harikası yaratmış. İnsanlar dik yamaçlardaki kayalara ve bacalara kendileri ve hayvanları için barınaklar oymuş, birlikte yaşıyorlar.  Kasabanın tek caddesi üzerindeki tek çayhanede hem çayınızı içer, hem de gayet uygun fiyata bal satın alabilirsiniz. Burada, zor şartlar altında yaşamını sürdüren 168 aile varmış. Bize zor gelen şey, belki de onlara doğal geliyordur...

Yukarıda çorbanın yemeklerde standart olduğunu yazmıştım. Mercimek veya çoğunlukla arpa çorbası. Özellikle arpa çorbasını önceleri yadırgasam da kısa zamanda alıştım. Safranlı pilav ise her sofranın demirbaşı. Çeşni için üzerine ufak ufak kıyılmış yaban mersini de serpiyorlar. Pilav başlangıçta oldukça "kuru" oluyor. "Sek" de denebilir. Tarif için başka kelime bulamadım. Yanında mutlaka tereyağ ile servis ediliyor. Yemeğe başlamadan önce tereyağını alıp istediğiniz kadarını pilava karıştırıyorsunuz. İranlılar evlerinde oldukça fazla miktarda pirinç tüketiyorlarmış. Dediklerine göre pirinci 100-150 kg alır, çuvallar 30 kg altına inince telâşlanırlarmış.

Abgusht, fesencan, keşkebademcan, sabzıgormehi İran sofrasının ünlü yemekleri. Bildiğimden değil, rehber kitaplardan okuduğumu yazıyorum. Abgusht muhtemelen Tebriz çarşısında seyyar arabaların etrafına toplanmış halkın iştahla kaşıkladığı etli nohutlu yemekti. Şöyle bir bakıp geçtim. Otellerdeki açık büfelerde seçim yapmak daha kolay. Uzun sofralara dizilmiş çeşitlerden, pilav başta olmak üzere, sadece aşina olduklarımı seçtim. Pilav dışında, her öğünde safranlı tavuk, balık ve Urfa kebap standart. Urfa kebap, aynen "Urfa" adıyla servis ediliyor. Kitaplara göre kendileri "Çelo kebap" diyormuş, ama hiç duymadım. .

Sofrada turşu eksik olmuyor. Özellikle soğan ve sarımsak turşusu standart. Ben en çok sarımsak turşusunu sevdim. Bizim rehber birçok şeyi olduğu gibi bunu da düzeltti. "Biz ona turşu demeyiz" dedi. Ama ne dediklerini anlamadım. Sarımsak veya soğan nane ve sirke içinde bir yıl dinlendiriliyormuş. Sonuç gayet iyi. En azından koku yapmıyor. Ya da bana öyle geldi. Yoğurtlarına diyecek bir şey yok. "Dokh" dedikleri ayranı da sevdim. Dokh (doogh) naneli veya reyhanlı olabiliyor. Ayran dışında en popüler içecekler "Zam Zam" kola ve taze sıkılmış nar suyu... İsteyene alkolsüz bira da var...

Yemek sonu tatlı yeme alışkanlığı pek yok. Hurma, karpuz ve kavun gibi meyveler tercih ediliyor. Otel girişlerinde ve halıcılardaki ana ikram ise "Gas" adı verilen bir tatlı. Bizim koz helvaya benziyor. Onun bademli veya şam fıstıklı olanı. Yedikten sonra damakta kalan gül suyu aromasını bayağı sevdim. Tek şartım en az %22 fıstıklı olması. hele %28 fıstıklı olsa tadından yenmez!

Yeme içme faslını kapatırken puanları vereyim. En güzel çayı İsfahan'da, aslı 300 yıllık bir kervansaray olan "Shah Abbas" otelinde içtim. Otelin dekorasyonu ve avlusu muhteşemdi. Çayı odun ateşinde yapıyoruz dediler. Odun ateşinin çaya ne kattığını anlamadım, ama gerçekten lezzetliydi. Güzel bir atmosferde, kor haline gelmiş odunlardan salona yayılan büyülü kokuyu teneffüs ederek çayımızı yudumladık. Avludaki havuzun yanında, bir portakal veya ayva ağacı altında çay içmek de keyifli olabilirdi. Fakat güneş çoktan batmış, hava iyice serinlemişti. Yolculukta hasta olmanın alemi yoktu.

En orijinal çaycı ödülünü ise gene İsfahan'daki Nakş-ı Cihan Meydanının arkasındaki, herkesçe tanınan çaycıya veriyorum. Adresi bu; herkesin bildiği çaycı! Yolunu sorduğumuz adam önümüze düşüp götürmese yerini zor bulurduk. ama aradığımıza değdi. Adam ısrarla kadınları arkadaki, başka bir kapıdan sokmak istedi. Sonra gördüm ki ön kapı erkeklerin nargile içtiği kısma açılıyor. Kadınları mı yoksa erkekleri mi korumak istediğini anlamadım. Çayhane kısmında kadın erkek birlikte oturduğuna göre ikinci şık doğru olmalı. Sahibi kimse, yıllarca çaya dair elinden geçen her şeyi saklayıp duvarlara asmış. Duvarlar bitince tavanı doldurmuş. Ödülü sadece mekan için veriyorum. Çayı berbattı.

Urfa kebap ve safranlı tavuk her yerde aynıydı. Balığı hiç denemedim.Yediğim en leziz pilavı gene İsfahan'da yedim. Lokantanın yerini biliyorum, ama adını bilmiyorum. Kaydetmemişim. Girişi, Nakş-ı Cihan Meydanı'nda, Cuma Mescidi'nin meydana bakan kapısının hemen sol tarafında... Kemerler altında biraz yürüyünce kolayca bulunuyor. Pilav her zamanki gibi safranlıydı, fakat diğer yerlerde yediklerimden çok farklıydı. Bir kere tereyağı ile muamele etmeye gerek kalmayacak kadar hazırdı. Pilavı fırında makarna gibi küp şeklinde kesip, yanında gene safranlı bir karnıbahar parçası ve maydanoz ile servis ediyorlar. Biraz daha açıklamam gerekirse, önünüze üst üste üç tabakadan oluşan bir yemek geliyor. Alt ve üstte safranlı pilav, ortada tavuklu, baharatlı, kuş üzümlü bir harç oluyor. Üst tabakadaki kızarıklık bir süre fırınlandığına işaret ediyor. Aşağı yukarı böyle bir şey. Ee, benim anlatacağım yemek tarifi bu kadar olur!



ÇOK GEZEN Mİ BİLİR?

Bu gezide İran ve ülkemiz arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları gözlemek imkanım oldu. İnsan ve kültür kaynaklarımızın, hatta kullandığımız kelimelerin bile ne kadar iç içe, ne kadar ortak olduğunu gördüm. Savaşların ve siyasetin çizdiği sınırlara ve güncel inanç dünyasına hiç girmeden, sadece gördüklerimi yazacağım. Belki biraz Zerdüşt'e değinirim. Çünkü onu anlamadan İran'ı anlamak mümkün değil.

İster şii, ister sünni olsun, çoğunluğu müslüman olan bir ülkede cami ve minarelerden bahsetmeden olmaz. Çünkü nerede olursa olsun, insan eliyle ortaya çıkan görselliğin en önemli parçası ibadet yerleri oluyor. İran'da ilk öğrendiğim şeylerden birisi her camide cuma namazı kılınmadığı oldu. Hatta bazı camilerin cami bile olmadığı. Tabii bizim bildiğimiz anlamda...

Cuma namazı kılınanlar, daha büyük ve görkemli olan merkez camileri... Bunlar aynı zamanda birer haberleşme merkezi. Ayrıca yanlarında genellikle bir de kapalı çarşı bulunuyor. Örneğin İsfahan'da cuma namazı kılınan cami, Nakş-e Cihan meydanındaki Cuma Camii. Bu caminin bir kaç ismi daha var. "Ulu cami, Cami Mescidi, İmam Humeyni Camii" gibi. Yazd şehrinde de cuma kılınan caminin adı aynı; Cuma Camii veya Cami Mescidi. Cuma namazı kılmak isteyen turistlerin önce bunu sorması gerekiyor. Namaz saati geçince bu camilerdeki halılar toplanıp, sonraki namaza kadar kaldırılıyor. Böylece ayakkabı çıkartmadan camileri gezmek mümkün olabiliyor. İçeride fotoğraf çekmek serbest. Bizdekilerden farklı bir yanı da namazı kıldıran din adamının durduğu yerin çukur olması. Bu çukur 1,5 metreye yakın olabiliyor. Bu uygulama, Hz. Ali'nin mescitte ibadet ederken şehit edilmesiyle ilgili. Sonraki imamları, dini liderleri böylece emniyete almışlar.

Türbelerdeki minareler ezan okumak için değil. Uzaktan farkedilsin diye yüksek yapılan, geceleri ışık yakılan kuleler. Kelimenin  orta yerindeki "nar" kısmı, arapçada fener, ışık kulesi anlamına geliyor. Farklılık minareyle sınırlı değil. Cami konusunda da farklı bir uygulamayı da Yezd'de gördüm.

Emir Çakmak Kompleksi 14'üncü yüzyıldan kalma ve Yazd şehrinin sembol yapısı... Biz uzaktan minareleri görünce, her zamanki refleksimizle "cami" dedik, ama rehber gördüğümüz görkemli yapının cami olmadığını söyledi. Gayet yüksek minareler kent merkezini işaret ediyormuş. Kompleksin, ortadaki üç katlı eyvan ve iki yanındaki kemerler ile İran'daki en büyük yapı olduğu söyleniyor. Kemerler her iki yanda birer kat eksilerek sağ ve sola doğru iki katlı olarak uzanıyor. Kemerli nişler insanların (veya ileri gelenlerin) meydanda yapılan "taziye" törenlerini seyretmesi için yapılmış. Kompleks içinde bir kervansaray, bir soğuk su kuyusu, hamam ve bir de tekke (Takyeh) bulunduğu söyleniyor. Ben görmedim. Sonradan meydanın her iki yanına, sağlı sollu, trafiği engellemek için, asıl binayla uyumlu tek katlı kemerler eklenmiş. Kompleks gece ışıklandırılınca çok daha etkileyici bir görünüme bürünüyor.

Yazd, "Çöl Gelini" sıfatının müthiş yakıştığı, etkileyici bir kent.  İran'lı bir yazar "Yazd, İran'ın yas araçları müzesidir" demiş. 10 gün kadar önce gelseymişik Kerbela gösterilerine şahit olacakmışız. Kaçırmışız. Gezerken şehrin çeşitli yerlerinde 8-9 metre yüksekliğinde, tahtadan yapılmış devasa "şeyler" görmüştük. Bunlara nahıl deniyormuş. Orijinali "Nakhl", Farsçada "hurma ağacı" demek, Bununla beraber İran'ın ulusal ağacı servi ağacına daha çok benziyor. İran'daki en eski nahıl, Emir Çakmak Kompleksinin önündeki meydanda duruyor. Yaklaşık 400-450 yaşında!

Bir kaç ton ağırlığındaki bu nesneler aşure günü, yani Muharrem ayının onuncu günü, üzeri dualar ve resimlerle bezenmiş siyah bir örtüyle kaplanıp, hançer, kılıç ve aynalarla ve gelin telleriyle, renkli ipek peçetelerle donatılıyor. Nahıl, bu haliyle Kerbela'da şehit edilen İmam Hüseyin'in tabutunu simgeliyor ve geleneksel yas tutma törenleri onun etrafında gerçekleştiriliyor. Ağıtlar yakan, acı çeken ve ağlayan binlerce insanın omuzlarında meydanı üç kez dolandıktan sonra, bir sonraki törene kadar bekleyeceği köşesine dönüyor. Ashura, yani aşure, Farsçada "onuncu" demek. Bizdeki aşure tatlısıyla bir ilgisi yok. Zaten böyle bir tatlı adetleri de yok. Muharrem ayındaki oruçtan sonra büyük kazanlarda yemek yapıp dağıtıyorlar. Bu, aşureye yüklenen anlamların Şii versiyonu. Özetle, yasın ardından gelen sevinç yemeği oluyor. Çünkü 4. imam Zeynel Abidin kurtulmuştur!


Nahıl konusuna son günlerde okuduğum bir kitapta da rastladım. Kitabın adı "Gündelik Hayatımızın Tarihi". Rivayet o ki; Nahıl, Muhteşem Süleyman'gillerden İbrahim Paşa'nın düğününde de kullanılmış. Filmdeki değil, gerçek düğününde! Hatta Dördüncü Murat zamanında İstanbul'da 4 adet nahılcı varmış. Kudret Emiroğlu'nun yalancısıyım. Burada kısa bir mola verip, buraya kadar hiç değinmediğim "Çok gezen mi bilir?" sorusuna dönmek istiyorum. Amacım münazaraların bu klasik sorusunun cevabını tartışmak değil. İsteyen istediği yorumu yapmakta serbesttir. Ben soruyu tepetaklak edip, doğruluğundan kesinlikle emin olduğum cevabı vereyim; Okumadan gezen, ya da gezip de okumayan bir şey bilmez!


DIŞ GÜZELLİK DE LAZIM!

Tarihi eserlerin sevilip sevilmemesinde mimarileri kadar süslemeleri de rol oynuyor. Bazılarının makyajı hak etmediği kadar ilgi uyandırırken, bazılarının duru güzelliği dikkatten kaçıyor. Bazıları da, aşağıda bahsedeceğim Gök Mescid gibi en yalın, en yıpranmış halleriyle bile gönlümüzü çeliyorlar. Her şeye rağmen ayakta olduklarına, yaşadıklarına seviniyorum.

Pırıl pırıl çinilerle kaplı kubbe ve minareleri bu kadar göz alıcı kılan, bulundukları ortamla olan çelişkileriydi herhalde. Kara çarşaflı kadınlar, kara kafalı (içlerini kast ediyorum) erkekler bir yanda. kirli sarı, boz renkli topraklar bir yanda, boyasız tuğla evler, kerpiç duvarlar bir yanda... Başka türlü bir yokluğun orta yerinde cennet bahçeleri ve gerçekten rengahenk süslemeler... Beni esas etkileyen ise mimarinin ortama uyumu, tüm bu sarımık karanlığın ortasında o renkleri ve desenleri yaratan insanların varlığı, sanatın sağaltıcı gücü, renklerin taşıdığı umut ve vaat ettiği güzellikler oldu...

Ortadoğuda mimari, işlevsellik ve estetiği bir araya getiren yerler kapalı çarşılar oluyor. Tebriz çarşısı bunun güzel bir örneği. Tebriz, başkent olduğu Safeviler devrinde, (16'ıncı yüzyıl) ipek yolu üstünde, gayet hareketli bir ticaret merkeziymiş. Kentin bu özelliği, çarşısının gelişmesini sağlayan itici faktör olmuş. Çarşıda aynı işi yapan esnaf, aynı kısımlarda toplanmış. Altın ve mücevhercilerin bulunduğu kısma "Amir Çarşısı", Halıcıların çarşısına "Muzafferiye" deniyor. Ortadoğu ve dünyanın en büyük kapalı çarşılarından birisi... 2010 yılında UNESCO tarafından Dünya Mirası Listesi'ne alınmış.

Tahran Kapalıçarşısı ise daha yeni, 18'inci yüzyılda, Qajar devrinde yapılmış. Pazar yerlerinde, etrafında dükkanlar ve odacıklar olan avlulara "Timche" diyorlar. Çarşının tamamı "timche"lerden oluşuyor. Ben çarşının "Timcheh-e- Hajeb-od-Dowleh" denilen kısmını çok sevdim. Görmeye değer, ince işleri ve kubbesi var. Çarşının diğer kısımlarında vakit harcamaya değmez (bence). Orada vakit harcamak yerine hemen arkasındaki Gülistan (Golestan) Sarayı'na ayrılan süreyi uzatmak daha doğru. Burası, Tahran'da doğan güneşin ilk aydınlattığı yer olan Güneş Binası'nın "Shams-ol-Emareh" bulunduğu saray. Pazar günleri kapalı olduğunu hatırlatmak isterim. 

Kubbe ve çarşılardan, her biri nadide bir mücevher gibi süslenmiş saraylara geçelim. 

Golestan Sarayı onyedinci yüzyılda yapılmış. Taç giyme törenleri ve çeşitli seremoniler için kullanılan, on yedi ayrı binadan oluşan bir kompleks. Binaların cepheleri muhteşem çinilerle kaplı. En göz alıcı noktası "Talar-e Salam" adı verilen, şatafatlı avizeler, oymalı sütunlar, binlerce parça cam ve ayna ile süslü, gayet geniş resepsiyon salonlarının bulunduğu kısım. Bir odasında Şahın ünlü "Tavus Tahtı" ve tacının replikası sergileniyor. Asılları merkez bankasında. Maalesef bu odalarda fotoğraf çekmek yasaktı. Mermer tahtın bulunduğu eyvan ve "Karim Khani Nook", her birisi görsel ziyafet sunan mekanlar. Bu tahtta ve sarayların sütunlarında kullanılan mermer Yazd'da çıkıyormuş. Alabaster Mermeri deniyor. Özelliği 7 santime kadar ışığı geçirebilmesi...

Gördüğümüz diğer saraylardan tek tek bahsedecek değilim. İnternette hepsi defalarca anlatılmış. Camiler de öyle. İran camilerinin bizimkilerden farklı olduğu daha dışarıdan, kubbelerinden anlaşılıyor. Öncelikle, türbelerde de, camilerde de hiç kurşun plaka kullanılmamış.. Kubbeler ya kerpiçle sıvanmış ve gayet sadeler, ya da çinilerle bezenmişler. Kubbelerin tepede sivrilerek biten zarif şekillerini çok sevdim. Bu kubbeler hem güzel, hem de gayet fonksiyonel... Kubbelerin mimarisi ve biçimi, hava deveranını sağlayan bad-girlerle birleşince içeride klima etkisi yaratıyor. Hava çok sıcak olduğunda, zeminin altındaki daha serin kısımlarda namaz kılınıyor. 

Bina gövdelerindeki kum rengiyle, kubbelerdeki yeşil-mavi çinilerin uyumu müthiş bir görsellik sunuyor. Hayran olmamak elde değil. Minareler arasında favorim Yezd'deki Cuma Mescidinin minaresi oldu. Bu seçimi yaparken eyvanın güzelliğinin tesiri altında mı kaldım bilemiyorum. Kubbelere gelince; İsfahan'daki Şeyh Lütfullah Camii'nin kubbesini tek geçerim. Cami ve türbelerin oymalı ve kat kat eyvan kubbeleri genelde güzeldi. Birbirinden ayırt etmek çok zor. Renk ve farklılık söz konusu olduğunda Şiraz'daki Vekil Camiinin mozaikleri öne çıkıyordu. İç mekanlardaki çinilerin zenginliğini ve yansımalardaki güzellikleri anlatmak ise mümkün değil. Ya İsfahan'daki Büyük Cami? Hepsine benden 10 numara!

Çinilerin göze hoş gelişleri dışında, ancak ayrıntıya girince anlaşılan mesajları var. Bahsetmek istediğim mesaj, Yezd'in Cuma Mescidinde gördüğüm "Svastika" simgesinden geliyor. Mescid 1364 yılında eski bir Zerdüşt tapınağının üstüne yapılmış. İç süslemeleri yaparken bir çok yere küfi yazıyla Allah, Muhammed ve Ali isimlerini yazarken, kubbe kenarındaki motiflere, 4 kozmik gücü simgeleyen Svastika'yı da zarif bir şekilde eklemişler. İndus medeniyeti, Ariler veya Ön-Türkler, her nereden geliyorsa, antik dünyanın Svastikada simgeleşen 4 kozmik gücü, Zerdüştlerin 4 temel elementine tekabül etmekte. Ortada 3 kere tekrarlayan Ali ismi ve iki yanında, farklı yönlere bakan uçlarıyla Zerdüştlüğün karşıtlıklar prensipini anımsatan iki Svastika! Müslüman olduk ama aslımızı unutmadık mesajı... Bu da bir iç güzellik sayılır.

Bazı zengin tüccarların evleri de saraylarla yarışacak güzellikte yapılmış. Kashan'da ve Şiraz'da böyle iki ev gezdik.

Kashan'daki "Borujerdi" evini yaptıran, kentin varlıklı ailelerinden Hacı Mehdi Borujerdi'nin oğlu. Evin hikayesi iki zengin ailenin çocuklarının evlenmesiyle ilgili. Gelin hanımın geldiği ev vaktiyle aynı kentin en güzel eviymiş. Borujerdi'nin oğlu, kayınpederinin evini yapan mimarı bulup, o evden daha güzelini yapmasını istemiş. Muhtemelen kız kendini yoksun hissetmesin diye! Kıskançlık nedeniyle veya gösteriş için de olabilir. Her neyse, ev demek biraz ayıp kaçsa da, ortaya bu ev çıkmış, Khaneh-ye Borujerdiha!. Süslemeleri 150 sanatçı tarafından 18 yılda tamamlanmış, yıl 1857. Muhteşem bir ev. Geleneksel Pers mimarisine örnek olarak gezdiriliyor.

Bahsedeceğim ikinci ev Şiraz'daki "Qavam" evi. Amerikalı arkeolog Arthur Upham Pope, Pers sanatı üzerine çalışırken zamanın İran hükümeti bu evi ona tahsis etmiş. Zamanın devrim öncesi olduğunu anlamak zor değil sanırım.

Ev, geniş bir narenciye bahçesi ortasında, ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında inşa edilmiş. Sahibi Şirazlı zengin bir tüccar aile. Bahçesiyle evin toplam alanı 3500 metre kare. Evin erkeklere ait olan kısmına "Biruni", kadınlar kısmına "Andarun" deniyor. İki kısım bir tünelle bağlanıyor. Eskiden İranlı tüccarlar "Home office" çalışırlarmış. Biruni kısmı buna gayet uygun.Ayrıca, aile içi özel seremoniler ve kutlamalar, gelen misafirlerin ağırlanması gene bu bölümde yapılıyormuş. Bu saray yavrusu 1966'da Şiraz Üniversitesine bağlı Asya Enstitüsü'ne bağışlanmış. Şimdiki adı: "Naranjestan" Müzesi...

Çiniler ve alabaster mermeri yanında, süslemelerde İran'a özel diyebileceğim bir şey daha var ki estetik ve gösteriş açısından son derece çarpıcı ve şaşırtıcı! Bu nesne ne altın varak, ne gümüş, ne de değerli taşlar... Sadece cam ve aynalar... Saraylar ve camiler, bazılarının tüm iç duvarları, yerden tavana ayna parçalarıyla donatılmış. ufak, ufak, kırılmış da atmaya kıyamamışlar dedirten yüzbinlerce cam parçası. Mozaik gibi santim santim işlenmiş, duvar ve kubbelere tek tek sabitlenmiş ayna parçaları... Bu ayna ve çini olayını biraz daha açmam gerekiyor.





ÇİNİLER ve AYNALAR

İran gezimize Tebiz'den başlamıştık. karışık anlatmama rağmen, mutlaka anlaşılmıştır. Tebriz'deki Şah-ı Cehan Camii "İslam Firuzesi" diye anılıyor. Diğer lâkapları Gök Mescid, veya Mavi Cami. Bu adı camide bolca kullanılan turkuaz renkli çinilerden almış. İnce tuğla işçiliği, kubbede tonozların dizilişi de önemli özellikleri imiş! Tuğlayı anladım, ama diğerlerini okuduklarımdan yazıyorum. Çinileri de...

Çünkü mescid dışarıdan bakınca sadece tuğladan ibaret gibi gözüküyor. İçi de öyle. Üst üste gelen depremler tüm çinileri yerle bir etmiş. Lafın gelişi değil. tamamen yerle bir. Hemen hemen bütün çiniler dökülmüş. Mescidin dış duvarında sadece ufak bir kısım yerinde kalmış. Ön giriş kapısı yamalı bohça gibi. İçerisi biraz daha iyi, ama son derece üzücü. Yazık olmuş! Elde fotoğraf filan da olmadığından dökülen çini parçalarını tekrar bir araya getirememişler. Diğer bir zorluk, o zamanlar (1465 yılı) kullanılan teknikle ilgili. Önceleri çiniler, şimdiki gibi kare plaklar şeklinde değilmiş, Desendeki her bir motif ayrı ayrı şekillendirilip boyanıyor ve pişiriliyormuş. Örneğin, bir çiçek deseninde dal ve yapraklar, çiçeğin farklı renkteki her parçası ayrı ayrı hazırlanıp fırına veriliyormuş. Son derece zahmetli bir iş. Geriye kalan çinilere bakınca restorasyonun zorluğu kolayca anlaşılıyor.

Bu teknik el oyaladığı için, binalar büyüdükçe çini bezemelerin tamamlanması şahların, zenginlerin ömründen uzun sürmeye başlamış. Çinicileri bu eziyetten ve muhtemel iflastan kurtaran Kaşan'lı ustalar olmuş. "Kashi" denen karo seramik tekniği böyle bir ihtiyaçtan ortaya çıkmış ve dünyaya yayılmış. Kashan, seramik ve çinileriyle ünlü. Onyedinci yüzyıldan beri ürünlerini ihraç eden bir seramik ve sırlı çini merkezi. Çömlek tekeri de ilk önce Kaşan'lı ustalar tarafından bulunmuş. Uzun ibrik ağızlı vazolar ve seramik saklama kapları burada keşfedilmiş. Demek ki müslümanların da bulduğu birşeyler varmış!

Aynalar ayrı hikaye. "Avusturya'dan gelen aynalar yolda kırılmış, ziyan olmasınlar.." diye devam eden söylentiyi pek inandırıcı bulmadım. Fakat önce kim akıl ettiyse bravo! Bu süslemenin en güzel kullanıldığı cami ve saraylarda maalesef fotoğraf çekemedim. Çünkü yasak! Güvenlik memurları adım adım izliyorlar. Sadece Tahran'da kısa bir an fırsat bulabildim. Şiraz'daki "Şah-ı Çerağ Türbesi" ise beni en fazla tahrik eden yer oldu. Eli sopalı bir görevli de bunu farketmiş olmalı ki kol mesafesinde ardımda dolaştı. Halbuki girişteki üst aramayı çok kolay atlatmıştım! Neyse, üzülecek bir şey değil. Ben de adamı unutmaya çalışıp camiyi huşu içinde dolaştım. Ortam o kadar büyüleyiciydi ki unuttum da...


YAŞAMA DAİR NOTLAR, MUHTELİF HABERLER

Antalyada Milli Eğitim Müdürü "kız öğrenciler servislerin ön koltuğunda değil arka koltuğunda oturacak. ön koltuğa oturanlar mutlaka erkek öğrenciler olacak" demiş! Sağolsun müdürümüz güvenlik amaçlı olacağını ifade ettiği bu düzenlemeyle (güya) kızları korumaya almış. Fakat kızları kurtarırken erkekleri harcamış.

Biz gene konumuza dönüp, İran mı oluyoruz, ona bakalım; İran'da, daha doğrusu bizim geçtiğimiz yerlerde, toplu taşıma araçlarındaki durum biraz daha karışık. Otobüs ve minibüslerin arka koltuklarında sadece kadınlar oturuyor. Ön taraflarda ise kadın erkek birlikte seyahat ediyorlar. Yan yana oturmuyorlar, ama gerektiğinde ayakta bitişik nizam duruyorlar. Yalnızca erkeklerin bulunduğu bir vagon yok. Metroda'da benzer bir uygulama var. Metro dediğim sadece Tahran'da olduğuna göre Başkent'e bakacağız; Tahran'da 5 metro hattı var ve 24 saat çalışmakta. Hat sayısı 12'ye çıkacakmış. Metro vagonlarından en öndeki ve arkadaki kadınlara mahsus. Bunların bir ön ve arkasındakilerde kontenjan fifti fifti. Diğer vagonlarda ise ayırım yok. İsteyen kadın onlara da binebiliyor.

Geçenlerde bir genç kadının metroda çekilmiş videosu yayınlandı. Sayfanın adı "Benim kaçamak özgürlüğüm"... Genç bir kız, kadınlara uygulanan kıyafet kurallarını protesto etmek için metroda çılgınca dans edip, videoya kaydetmiş. Seyrettim, gerçekten çılgınca!! Yolcu kadınlardan birisi "Şimdi moda bu.." diye söylenmiş. Fakat internetteki yorumlar protestoyu destekleyen nitelikte. Bizim Türkçe sayfalarda da veciz bir yorum var: "Azmış AG Karı"...

Ne olacağını göreceğiz. Mayıs ayında kadınlı erkekli bir grup Pharrell Willliams'ın hayat dolu "Happy" şarkısıyla dans klibi çektikleri için bir yıl hapis ve 91 kırbaç cezası almışlar, sonra ceza 3 yıl ertelenmişti. Vagonda sadece kadınların bulunması azmış karının şansı olabilir.

Tahran metropolitan nüfusu 14 milyondan fazla. Merkez nüfus 8 milyon küsur. Tahran'ın çevresinde nehir, göl, deniz yok ve kişi başına düşen yeşil alan 2 metre kare. İstanbul'da 1,65 m2, Bu sayıya muhtemelen refüjler ve geçit duvarlarındaki garip yeşillikler de dahil! Yollardaki otomobil sayısı ise 3 milyon! Yolların taşıyabileceği otomobil kapasitesi 700bin. Matematiğe bayılıyorum. Sonuç: Trafik kilit! O bakımdan İstanbul'u aratmıyor. Yağmurlu havada E5'te gider, yani gidemez gibiyiz...

Kimse metroya veya toplu taşıma araçlarını kullanmıyor. Her evde birden fazla araba var. Bunun bir kaç sebebi var. Bir kere benzin fiyatları çok ucuz. Bizim otobüs yolun başında tam 375 litre mazot aldı. Ödediği para 30 dolar! Doğal gaz da çok ucuz. Kışın ayda 7-8 dolar kadar ödüyorlarmış. Hatta ödemeyip bir kaç ay biriktiriyorlar, sonra toptan veriyorlarmış. Rehberin yalancısıyım. Üstelik son senelerde petrol ürünlerinin fiyatları epeyce artmış. Örneğin 2011'de benzinin litresi 1000 Riyal'den 7000'e çıkmış. 7000 dedikleri 50 kuruş kadar bir şey. Ayrıca otomobil fiyatları çok düşük. İran'da otomotiv, petrol ve doğal gaz'dan sonra ikinci büyük endüstri oluyor. 2009 yılı rakamlarına göre büyüklükte dünyada 18inci sıradalar. Yabancı lisanslı 13 marka dışında, Saipa, Khodro, Samand gibi kendi markaları var. Ambargoya rağmen iyi yerdeler. Uçak da yapıyorlar. Ben Türkiye'yi merak edip baktım; Otomotivde 15inci sıradayız... Marka olayını da RTE çözecek, sağ olsun...

Trafiğin hemen hemen hiç akmadığı Tahran dahil, Şiraz gibi büyük kentlerde halkın ve özellikle kadınların otomobil merakı bence paradan çok özgürlükler ile ilgili. Özellikle Şiraz'da bir çok kadının otomobilleri içinde serbestçe hareket ettiklerini gördüm. Sigara içiyorlar, bangır bangır müzik çalıyorlar ve kıpır kıpırlar. Saçlar yarı açık, yarı kapalı. Örtüler başın etrafına rahatça atılmış. Gene bence, İran'a özgürlük kadınlarla gelecek! İşaretini üniversitelerde gördüm. Kız öğrenci oranını merak edip baktım; %65. Hızlı olmayabilir, ama bu genç kadınların önünde kim durabilir? Şiraz başka denebilir. Gerçekten de Şiraz bizim İzmir havasında bir yer. Politik açıdan tabii ki!

Bir cuma günü (cumaları tam gün tatil) Şiraz'da otelin yakınındaki parkta yürüyüş yapma imkanı buldum. Parkta kızlı erkekli voleybol oynayanlar, ağaçların altında çekirdek çıtlayıp "kalyan" içenler vardı. Kalyan, nargile oluyor. Yanımdan bisikletli bir kız geçti. Çok şaşırdım. O şaşkınlıkla ardından uzun süre bakakaldım. Biraz ileride erkek arkadaşıyla buluştu. Erkek yayaydı. Kız bisikleti yürüme hızında sürerken sohbet ede ede uzaklaştılar. Anlaşılan o ki erkekler medreselerde kafa bulurken, kadınlar bir gün, onları sollayıp geçecekler...

Ayrıntı gibi duran bir şey daha var ki ilgimi çekti; Yeni evlenen kadın eşinin soyadını almak zorunda değilmiş




CENNETİN ÇOCUKLARI

 "...Kız kardeşi Zehra'nın ayakkabılarını tamirciden getirirken kaybeden Ali, kendi ayakkabısını onunla ortak kullanmak zorundadır. Durumu babalarına anlatamazlar, Çünkü babaları yeni bir çift ayakkabı alamayacak kadar yoksuldur. Okula giden iki kardeş ayakkabılarını değişerek giymek zorunda kalırlar, biri sabah, diğeri öğleden sonra..." 

Filmin adı "Cennetin Çocukları"... 1997'de Oscar ödülünü Benigni'nin "Hayat Güzeldir" filmine kaptırmıştı. Filmde kız kardeşinin ayakkabısı yolun kenarındaki kanala düşüyor, Ali ne kadar çabalasa da onu bir türlü  yakalayamıyordu. Ayakkabı suya kapılıp bata çıka kaybolup gidiyordu. 

Tahran'da mola verdiğimiz bir yerde otobüsten inerken, şoföre biraz söylenmiştim, niye orada durdu diye. Zira tam kapının dibinde, yol kenarında içinden su akan derin bir kanal vardı. Dikkatlice yürüyüp, biraz ileride kanalın üzerine konmuş demir ızgaranın üzerinden geçmek zorunda kalmıştık. Sonra anladım ki şoförün başka çaresi yokmuş. Bu kanallar kentin her tarafındalar. Bir iki yerde yer altına giriyorlar, fakat genellikle açıktan akıyorlar. İnsanlar da alışmış, ya üstlerinden atlıyorlar, ya da yayalar için konmuş ızgaralara kadar yürüyorlar. Seyrederken çok etkilendiğim o filmi anımsadım. Ayakkabılar işte böyle bir kanalda kaybolmuştu... Filmden bahsetmişken sonunu da anlatayım;

"...Bir gün bir yarış ilanı görür. Yarışın üçüncülük ödülü bir çift ayakkabıdır. Çok sevinir. Amacı üçüncü olup kazanacağı ödülü Zehra'ya vermektir. Fakat aksilik bu ya, ne kadar ayarlamaya çalışsa da birinci olur. Ödülü anlamsız bir kupadır. Üçüncü olup ayakkabıları kazanan çocuğun ardından kahrolarak bakar..."

DAĞ, ÇÖL ve SU 

İran'ın bir yanı dağsa, diğer yanı çöl. Büyük kentler bu nedenle dağlara yakın kurulmuş. Su, dağlardan yerleşim yerlerine kanallarla taşınıyor. Bizim kanal dediğimize onlar “Qanat” diyor. Kanat bir nevi yeraltı sulama sistemi ve Yezd'lilerin buluşu. Kanatlar kah yol kenarlarından, kah yer altından evlere ve bahçelere su taşıyor. Suyla gelen bereket, nem ve serinlik, kuru ve sıcak çöl ikliminin üstesinden gelmelerini sağlıyor 

Çöl daha Tahran çıkışında başlıyor. Suriye'de gördüğümüz gibi kumlu değil, boz renkli, taşlık bir çöl. Çalı çırpıdan başka bir şey gözükmüyor. Geniş iki yönlü asfalt bir yolda gidiyoruz. 250 km sonra Kashan. Kaşan'dan sonra İsfahan. İki gece konaklama... Sonra tekrar çöl... 150 km sonra çöl kumu renginde Maybod, bir saat sonra Yezd! O da aynı renk... Çölde yaşam şartları zor ve ana ihtiyaç su! Yezd şehrine su 45 km ötedeki Şir Kuh Dağı'ndan (4075 metre) kanat sistemiyle geliyor. Bu, basit bir kanal açma olayı değil. Kanalın eğimi çok önemli. Bir derece eğim olsa su durgunlaşıyor, akmıyor, 3 derece olsa fazla hızlı akıyor ve erozyona yol açıyor. Kanatların eğimi bu nedenle iki derecede tutuluyor. Yezdliler kanat imalatı, su getirme ve yer altı sulama sistemleri konularındaki uzmanlıklarıyla tanınıyorlar...

Gördüğüm her şey insanların çevrelerine uyum sağlamak konusundaki yeteneklerini sergilemekte. Yörede sıkça kullanılan rüzgar kuleleri bunun örneklerinden bir diğeri. İsimlendirme şekli de hoşuma gitti. Gayet mantıki; "Bad" malum, rüzgar demek. Gir de gir! Sonuç "Bad-gir". Bunlar çöl rüzgarlarını belli açıyla içeri alıp evin yaşam alanlarına yönlendiriyor. Hafif bir esinti bile yeterli. Hava cereyanı odalara ininceye kadar ısısını kaybediyor ve soğuyor. Bir nevi antik "air-conditioning" denebilir. Su sarnıçları da çok yüksek değil, fakat içerideki su deposu yerin on metre kadar altına iniyor.

Maybod'da enteresan bir yapı gördük. Buna "Buz evi, Yakhchal" demişler. Yakh, farsça'da buz demek. Chal ise çukur, oyuk anlamına geliyor. Duvarları kum, yumurta akı, kireç, keçi kılı ve kül karışımından hazırlanan bir harçla yapılmış. Amaç ısı yalıtımı sağlamak. Duvarının kalınlığı alt kısımlarda 2 metreyi buluyor. Duvar yukarı doğru incelip ufak bir havalandırma deliğiyle sonlanıyor. Kapalı olduğu için içine giremedik. Bu antik buz dolaplarının mezopotamyada milattan 18 yüzyıl öncesine kadar giden örnekleri var. Bizim gördüğümüz Safavilerden kalmış.Yaklaşık 15 metre yüksekliğinde bir kümbet. Kışın dağlardan getirilen kar ve buz burada depolanıyor ve uzun süre erimeden kalıyor. Yapının alt kısmında eriyen suyun aktığı bir kanat bağlantısı var. Buz dolapları bugün hangi amaçla kullanılıyorsa, bunlar da aynı amaçla kullanıyorlarmış; Soğutma ve koruma. Farkı ortak kullanıma açık olması ve elektrik harcamaması (!).  

BAĞ - BAHÇE ve HAMAM

Persler çölü kötülüklerin kaynağı olarak görür ve yaşadıkları yerde çölün izlerini yok etmek için çaba harcarlarmış. Konak ve sarayların çevresine çok büyük alanları kaplayan bağ ve bahçeler yapılmasının, bunun için dağlardan binbir meşakkatle su taşınmasının asıl nedeni bu. Doğal olarak o zamanlar bahçeler halka açık değil, etrafları mutlaka duvarlarla çevrili ve sadece sahipleri tarafından kullanılıyor. 

Pers bahçeleri tasarım olarak dünyadaki başlıca bahçe konseptlerinden biri sayılıyor. Bunların en iyi örneklerinden birisini Kashan'da gördüm. 

Kaşan, Safevi kralların dinlenme yeri. Kentin bir yanı çöl, fakat ortasında bir vaha yaratılmış. Burası İran'ın hala yaşayan en eski bahçesi; Bagh-e Fin! Fin kelimesinin anlamını merak ettim. Rehbere göre bahçenin ismi, bu yörede yaşamış kadim "Pin" kavminden geliyormuş. Arapçada P olmadığı için kelime sonradan "Fin"e dönüşmüş."Caspian" denizinin adındaki "pian" eki de aynı kökten geliyormuş. Çok şükür, o "F"ye dönüşmemiş. 

Bahçenin tarihi 7000 yıl öncesine kadar gidiyor. Bir rivayet, "Chesshmeh-ye- Soleiman" boyunca kurulduğunu söylüyor. Kesin olan, Şah Birinci Abbas'ın (1571-1629) bahçeyi Perslerin cennet anlayışına göre yeniden şekillendirdiği. İran'da İsfahan ve Kashan çevresinde sanat ve güzellikle ilgili ne varsa altından Şah Abbas çıkıyor. 

Hamamlar Pers bahçelerinin vazgeçilmez bir parçası. Eskiden sadece temizlik için değil, bazı sosyal ve tıbbi amaçlar için de kullanılıyorlarmış. Kına yakma (Hana-bandan) törenleri, flebotomi (toplardamarı keserek kan akıtma), kemik kırık-çıkık tamirleri buralarda yapılıyormuş. Ayrıca rekreasyonel fonksiyonları da varmış, ama hamamın girişinde yazılı bu ifadeden ne kastedildiğini anlamadım. 

Şah Abbas'tan sonra bu adetler kalkmış ve hamamlar asli görevlerine dönmüşler. Fin Bahçesindeki hamam "Royal" hamam olarak biliniyor. Sonradan, Qajar döneminde, yanına bahçede çalışanlar için de bir ilave yapılıp ikisi birleştirilmiş. Hamamın "Royal" kısmının ünü sadece daha eski oluşundan gelmiyor. Kaçar Sultanı Nasreddin Şah, annesinin tezgahladığı bir komployla, Vezir Mirza Tekihan'ı (Amir Kabir) burada öldürtmüş. Hamamın odalarında olayı görsel olarak anlatan mumya heykeller var. Vezir son deminde "Bu cellat beni öldüreceğine, en iyi dostum canıma kıysın" demiş, bileğini dostuna uzatmış...

İsfahan'daki Nakş-ı Cihan (Nagch-e Djahan, Naqsh-e Jahan) meydanı da Şah Abbas'ın eseri. Dünyanın Nakışı demek. İsfahan, Esfahan, nefse cihan "Dünyanın yarısı" olunca bahçesi de nakışı oluyor! Bahçe dediğime bakmayın, boyu 510 metrelik bir alan. Eni neredeyse bizim Gezi Parkının boyu kadar. Kenarlarında süsleme harikaları, muhteşem kubbeleriyle Lütfullah camii ve İmam Camii, büyük bir kapalıçarşı, bir uzun kenarında da 6 katlı "Ali Qapou Sarayı" var. Burası şah Abbas'ın yaşadığı Saray. Büyük Kapı demek. Bab-ı Ali gibi. Önünde nakış gibi işlenmiş bir bahçe, havuzlar, balıklar... Keyfe bakın! Bir İran Şiiri "Ben gittim, İsfahan'da yüz dünya gördüm" diyor.

Bizim gruptan bir vatandaş yanındakini esir almış, ahkam kesiyor; "Ağaçlar etrafı görmeyi engelliyor" Adam Türkiye'den gelmiş, bir dünya mirasında kıyım planlıyor. Burası bir meydan! Ağaçların kesinlikle bir şeyi engellediği yok. Özellikle kısa boylu ağaçlar seçilmiş ve özenle budanmışlar. Ama bizimki kafayı ağaçlara takmış bir kere. İngilizce konuşsa bile Türk olduğu kesin. Tam belediye reisi olacak adam!

Farsçada bahçeye "Pardis", Şiraz'daki bahçeye "İrem (Eram) bağı" denmesi sebepsiz değil. Batı dillerindeki "Paradise" ve benzerleri, Farsçadaki bahçe kelimesinden türemiş. Persler, inançlarındaki (veya düşlerindeki) cennet konseptini bahçelerde canlandırıyorlar. Kanatlarla gelen su önce büyük havuzlarda toplanıyor. Cennette içinden su, şarap, süt ve bal akan dört nehir olduğuna inanıldığı için, havuzdaki su kanallarla dörde bölünüyor. Kanalların tabanına farklı yönlerde döşenmiş taşlar bir piyanonun klavyesi gibi farklı sesler çıkartıyor. Su sonatının coşkusu, fazla yüksek olmayan fıskiyelerin katılımıyla şahikasına ulaşıyor. Ağaçlar öyle bir düzenle dikilmiş ki bağın gözle görülmeyen sonu yarattığı sonsuzluk hissiyle çevrenizi sarıyor. Dört köşedeki gülleri, orkide ve begonvilleri saymıyorum bile...

Tahran'daki Park-e Mellat, Su ve Ateş Parkı (Bustan Ab va Atash) ve benzeri, daha işlevsel ve eğlence amaçlı yenilerden bahsetmeyeceğim. Sinir bozucu şeyler! Cennet bahçelerine kıyasla değil, benim memleketimin güdük parklarını hatırlayınca... Parklardaki insanlara bakıp (kendi hesabıma), "Emekliler için ideal" diye, kendi emekliliğimi düşlerken rehberin sesiyle silkindim: "Biz AVM için ağaç kesmeyiz" dedi... Durup dururken söylenmeyeceğine göre, gruptan birisi parkta AVM düşlemiş olabilir. Yukarıda anlattığım film hikayesi ne kadar gerçekse bu da gerçek. Adamlara rezil olmuşuz! 

Buraya kadar bad-gir deyip havadan, kanat deyip sudan ve çöl deyip topraktan bahsettik. Dört elementin üçü tamam. Sıra ateşe geldi. Zerdüşt dünyanın dört temel elementten oluştuğunu belirtir. Hava, su, toprak ve ateş. Bu dört element özenle korunmalı ve kirletilmemelidır. Bu nedenle Yezd'e gelip ateşten bahsetmemek olmaz. "Ahura Mazda" deyip ateşten bahsedeceğim.

ATEŞ ve ATEŞGEDE

Yezd'e giderken yol boyu Zerdüştlüğün özelliklerini ve ateşle ilgisini dinledik. Yezd'e gelince de ilk ziyaret ettiğimiz yer "Ateş Tapınağı" oldu. Ateşgah, ateşkadeh, hepsi aynı yeri tanımlıyor. Burada ziyaret kelimesini kasten seçtim. Anlaşılacağı gibi bunu da yeni öğrendim. İranlılar ziyaret kelimesini sadece mezar ve türbe için kullanıyorlarmış, yoksa ev ziyareti için değil. 

Tapınak binası son derece sade. Oldukça da yeni, 64 yıllık bir bina. Geniş bir salondan ve rahiplerinin kaldığı kısımdan ibaret. Hiç bir süsleme vs yok. Tek süsü ahşapla çerçevelenmiş kırmızımsı bir camın arkasında, büyükçe bir kadehin içinde sakin sakin yanan ateş. Bu "sönmeyen ateş" MS 470 yılından beri hiç söndürülmemiş, dolaşa dolaşa sonunda buraya gelmiş. Şimdi badem ve kayısı ağaçlarının odunlarında yanmaya devam ediyor. 

Ateşe taptıkları söylentisi onları da rahatsız etmiş olmalı ki tapınağın bir duvarında durumu açıklamışlar; "Zerdüştler (Zoroastrians)  önce de şimdi de "theist" olup, ateşe tapmazlar. Ateşi saflığın bir sembolü sayarak saygı duyarlar. Tapılmayı sadece, tek tanrı olan "Ahura mazda" hak eder." Bu tanımda "Ahura" allah, "Mazda" büyük anlamına geliyor. Ateşi kıble kabul etme, önünde dua etme olayı da biraz farklı. Zerdüştler dualarını ışığa dönerek yapıyorlar. Bu herhangi bir ışık kaynağı olabilir; Mum, lamba ışığı, güneş veya ateş... Asıl kıble ise güneşin kendisi oluyor. Dini törenlere ve ayinlere pek önem vermiyorlar, Hac zamanı gibi özel durumlarda törenlerin ateş önünde yapılması, ateşin karanlığı önlemesinden. İnançlarına göre karanlık kötülüklerin kaynağıdır.

Yazı ateşin yolculuğunu anlatarak devam ediyor ve şöyle bitiyor; "Yanan odunların külleri kullanılmıyor ve uygun zamanlarda atılıyor". Birileri (bizim Türklerden olabilir), küllerin efsunlu veya şifalı olup olmadığını sormuş olmalı.

FRAVAHAR (Ferohar) Sembolü

Tapınağın giriş kapısının üstünde kanatlı bir yaşlı adam resmi var. Mısırlı İsis'i veya Mezopotamyalı Ishtar'ı andırıyor. Şahname'de islam öncesi Zoroastrian zamanlarından epik hikayeler anlatan şair Firdowsi'nin mezarında da Fravahar ikonu mevcut. Aynı resmin kabartmasını Persepolis sütunlarından birisinde de görmüştük. Fravaşi isimli koruyucu meleği temsil eden Fravahar Sembolü Zerdüştlüğün ahlaki prensiplerini ifade ediyor; "Hata, hakahata ve hvarşta; İyi düşünün, iyi söyleyin ve iyi yapın". Bunların karşıtları da var. Çünkü inancın temelinde dualizm söz konusu; İyi-kötü, aydınlık-karanlık, Çinlilerdeki Ying-yang gibi...  

Yaşlı adamın sağ eli ileriyi, doğru yolu gösteriyor. Bu aynı zamanda Ahura Mazda'nın yolu oluyor. Elindeki halkanın, belindeki kordonun, kanat ve kuyruğundaki tüy sıralarının ayrı ayrı anlamı var. Bu sembolik teferruat internette vardır, meraklısı açar, bakar. İpucu olarak sadece kanatlardaki üç sıra tüyün üç iyilikle, kuyruk aşağı doğru durduğu için üzerindeki üç sıra tüyün kötülüklerle ilgili olduğunu söyleyebilirim. Şimdi yukarıda kaynak gösterdiğim Şahname'den ve İran'ın "milli" şairi Firdevsi'den biraz bahsedeyim. 

FİRDOWSİ ve ŞAHNAME

Şahname tarih öncesi zamanlardan başlayıp, Sasani İmparatorluğu'nun sonuna kadar İran tarihini anlatır. Firdevsi 56000 beyitlik (bazı yerlerde 60000 olarak geçiyor) bu uzun metni 10'uncu yüzyılda yazmış. Avesta, Tevrat ve Kuran'dan yararlanarak evrenin yaratılışı, ay, güneş, gezegenler, yerküre ve diğer canlıların var edilişi, insanın yaratılışı ve dünyaya gönderilişi gibi olaylarla başlayıp İran tarihi ve efsaneleri ile devam etmiş. İçinde Cemşid, Keykubat ve Keykavus, Darius ve Büyük İskender olduğu gibi, Turani krallardan, İran'ın baş düşmanı  Efrasiyab (Alper Tunga) ile İranlı kahraman Rüstem'in epik mücadelesi de vardır. Persepolis, İran dilinde Şahname'deki başka bir mitolojik kahraman Jamshid'in ismini taşır, Takht-ı Jamshid.

İran'ın bir çok köşesinde yapılan törenlerde Kuran yerine Şahname okunmaktaymış. Bir şair "Şâhnâme hiç abartısız Kurân’ıdır Acem’in" derken sadece gerçeği dile getirmiş... 

Laf lafı açıyor. İran'da Kuran söz konusu olduğunda laf dönüp dolaşıp Hafız'a geliyor. Hele Şiraz'daysanız...

HAFIZ ve HAFIZ'IN KABRİ

"Gerçekte serin serviler altındaki mezarda, her seher vakti ne bir gül açar ne de her gece bir bülbül öter... Ama Hafız, iş te bu bilinmeyeni düşletir bize, gidilmeyen ama bir gün mutlaka gidilecek olan yolu aydınlatır"  

Münevver Oğan "Hafız" hakkındaki araştırmasında böyle diyor. Yahya Kemal'in o şiirini bilmeyen yoktur tahmin ediyorum. En azından bizim gibi antik-antika öğrencilerin hafızasının bir kenarına mutlaka kazınmıştır. İran'a gitmek söz konusu olduğunda ilk aklıma gelen de "Rindler" oldu. Endülüs konusunu çalışırken Yahya Kemal'in yaşamını okumuş, İran'a gittiğine dair bir bilgiye rastlamamıştım. Gitmemişse, yapmam gereken bir görev vardı. Daha önce başkasının yapıp yapmadığını düşünerek riske sokamazdım. Bunu mutlaka yapacak ve Şiraz'a gidip mezarının başında oturacak, Hafız için yazılmış bu şiiri ona okuyacaktım. Ayrıca Hafız'ın şiirlerinden de bir iki tane yanıma aldım ve bir gece vakti, ortalık iyice karardıktan sonra Hafız'ın kabri olan o yere gittim.

Anıt mezarı görünce çok şaşırdım. Panayır yeri gibiydi. Bayram değil, seyran değil, insanlar, turist filan değil, kendi insanları gelmiş, kabri ziyaret ediyorlardı. Ellerinde şiir kitabı olanlar vardı. Kıyı köşe oturmuşlar, şiir okuyorlardı. Buraya gelmeden önce Sa'adi'nin kabrine uğramıştık. Orası da aynen böyleydi. Sanki adamlar yeni ölmüşler, millet kırkına gelmiş! Dostlarım, Hafız 1390'da, Sa'adi yüz yıl daha önce 1292'de ölmüş. Neredeyim ben? Başka bir gezegende miyim? Türkiye'de olmadığım kesindi. Biz daha iki şairimize sahip çıkamamıştık. Ne Can Yücel'in mezarını koruyabilmiştik, ne de Nazım'ınki getirilse nasıl  sahip çıkacağımızı biliyorduk. Yahya Kemal'in şiirlerini bir yana itmiş, iyi mi, kötü mü olduğuna ulusça karar verememiştik. Aşiyan'ın manzarası olmasa kimse mezarına gitmezdi...

Hafız'ın kabri, kararınca ışıklandırılmış sade bir mezardı. Tıpkı Saadi'ninki gibi. Kabrin etrafı devamlı dolu oluyordu. Bir köşede, Hafız'ınkini uzaktan gören bir yerde adını bilmediğim başka bir kabir buldum. Onun başına oturup, cebimden şiirleri çıkardım. Çoktandır böyle güzel bir akşam yaşamamıştım. Sonra kalkıp etrafı dolaştım. Kırmızı bir gül arıyordum. Fakat her taraf begonvil doluydu. İki tur attım, tek bir güle bile rastlamadım. Olmadığına karar verip, hayal kırıklığı ile dışarı çıkarken, kapının on metre berisinde bodur bir gül ağacı gördüm. Tek bir gül ağacı. Sonunda bulmuştum. Sarı-pembe taç yaprakları uçlarına doğru kızarıyordu...

"Bir gün döner hüzünler kulübesi gül bahçesine; Üzülme.
Ey gamlı gönül;
İyileşirsin nasıl olsa.
Getirme aklına kötü şeyler.
Bu perişan başın da gelir hale yola,
Üzülme.
Ey güzel sesli bülbül;
devam edersen çimen tahtında kalmaya,

yine başına çiçekten güneşlik takarsın;
Üzülme.
Şu kısa ömrümüzde felek
dönmezse bir iki gün muradımızca,
gerçekleşmezse arzularımız,
devam etmez ya bu hep böyle;
üzülme.
Umutsuzluğa kapılırım deme!
Gayb âleminin sırlarını bilmiyorsun çünkü.
Perde arkasında,
nice gizli oyunlar var.
Üzülme.
Hey gönül;
söküp götürse de yokluk seli varlığımızı,
Üzülme.
Nuh gibi kaptanın var;
Üzülme...

..."

SA'ADİ ve BİRLEŞMİŞ MİLLETLER 

Sa'adi Hafız'dan farklı. Farkı bir yüzyıl daha önce yaşamasında değil. Rehbere Halk hangisini daha çok seviyor diye sordum. Hafız dedi. Hafız'ın hafızlığını, Kuran'ı ne kadar iyi bildiğini anlattı. Kuran'ı tersten bile okuyabilecek kadar hatmetmiş. Asıl ismi yerine kendisine "Hafez-e Shirazi" denmesi de bundanmış. Ayrıca, hep yerel kalmış. Şiraz dışına hiç çıkmamış. "İran'daki her evde Kuran yanında bir de Hafız'ın şiir kitabı bulunur" dedi. Şâhnâme’nin de başucu kitaplarından olduğunu ekledi.

Sa'adi ise devamlı gezmiş. Bağdat'ta medrese tahsili gördükten sonra 30 yıl boyunca dolaşmış. Hindistan ve Kuzey Afrika'da yaşamış, sonra Şiraz'a dönmüş. Moğol ve haçlılara karşı savaşmış. Hatta bir ara haçlılara esir düşmüş. Sonra Şiraz'a dönmüş. Yazdığı şiirlerde islamdaki bilgelik düşüncesini konu edinmiş. Şimdi her 21 Nisan günü Sa'adi günü olarak kutlanıyormuş. Rehber cebinden 100bin Riyallik bir banknot çıkartıp arkasını çevirdi. Sadi Türbesinin resmi  yanında İngilizce yazılmış bir cümle vardı:

"Human beings are members of a whole,In creation of one essence and soul."

1258 tarihli "Gülistan" adlı eserinden alınan bu mısralar ve devamı New York'taki Birleşmiş Milletler binasında, "Hall of Nations" girişinde yazıyormuş. Devamı şöyle:

"If one member is afflicted with pain, Other members uneasy will remain. If you have no sympathy for human pain, The name of human you cannot retain."

Şiir çok etkileyici. Sekiz yüz yıldır anlamını koruyan müthiş bir deyiş. Paranın arkasına yazılması bence iyi olmuş. Parayla ilgili olduğu için değil, daha çok insana ulaştığı için böyle söylüyorum. Bu evrensel mesajla Sa'adi, Hafız'dan bir adım öne geçiyor. Fakat nedense içime bir şüphe düştü. Şüphelendiğim İran değil, Birleşmiş Milletler! Siyaset dediğimiz şey malum, her zaman olması gerektiği gibi olmuyor. Dengeler filan...

İran dönüşünde internette bir tarama yaptım. Önce şiirin bir Şiraz halısı üzerine işlendiğini öğrendim. İran Hükümeti vaktiyle Birleşmiş Milletlere hediye etmiş. Sonra bir nedenle asıldığı yerden kaldırılmış (!). Bu hikayeyi bilmese de, yazının  akibetini benim gibi merak eden birisinin daha olduğunu gördüm; İranlı bir genç. Ayrıca bu genç adam üşenmemiş, New York'a gitmiş. Birleşmiş Milletler binalarının hiç bir yerinde bu yazıyı görememiş. Sonra yetkililere sormuş, bu yazı nerede diye... Cevabı da buldum. Kibar bir girişten sonra "Yenilenme çalışmaları nedeniyle halı geçici bir binaya taşınmıştır..." demiş, sonra da halının resmine götürecek bir bağlantı vermişler... İşte politik cevap diye buna derim. 

Yukarıda Hafız mı, Sa'adi mi diye sormuştum ya, bence Sa'adi daha büyük!

ŞEHRİYAR (Shahriar) ve ŞAİRLER MEZARLIĞI (Magbara-ol-Shoara)

Şiir geleneğinin bu kadar yaygın olmasında kadim Zerdüşt inancının etkisi olduğunu düşünüyorum. Çünkü Avesta'da şarkı ve şiirlere çok önem verildiğini okudum. Ayrıca Zerdüşt cenneti şiirli, şarkılı bir yer olarak anlatıyor. Şarapsa ruh gözünün açılması amacıyla içilmekte. Ömer Hayyam'ın ruh gözünü açtığı gibi;

...

Tanrı bizi çamurdan yarattığında
Biliyordu bu dünyada ne işimiz olacak
İşlediğim günahlar hep onun emriyledir
O halde cehennemde beni niçin yakacak?

İsyan edip karşında duracağım, neredesin?
Karanlığı, ışığa yoracağım, neredesin?
İbadete karşılık cenneti alacaksam
'Bağış mı ticaret mi' diye soracağım, neredesin? 

Bu kadar şairden ve şiirden bahsetmek bir yandan da asabımı bozuyor. Fakat İran'ı onlardan bahsetmeden anlatmam imkansız. Onlar ki vaktiyle Goethe'den Jean Paul Sartre'a kadar bir çok Avrupalı yazarı etkilemişler. Beni haydi haydi etkilerler! Bizim de şairlerimiz var demek içimi rahatlatmıyor. Zerdüşt deyince 3500 yıl öncesinden, Hayyam dediğimde onbirinci yüzyıldan, bir gelenekten ve köklü bir kültürden bahsediyorum. Şimdi bunlarla dertlenmeye biraz ara verip, tekrar ilk güne, Tebriz'e dönelim. Gök Mescidi tavaf ettikten sonra "Şairler Mezarlığı"na geçiyoruz.

Çiçeklerle çevrelenmiş bir alanın ortasında düz beyaz, sade bir anıtsal yapı var. Dışındaki panolarda bazı şairlerin resimleri sıralanmış. Azerbaycan Müzesiyle bu anıtın arasındaki bahçede başka bir 12nci yüzyıl şairi Khagani Shervai'nin heykeli duruyor. Bu alanda eskiden sadece şairlerin gömüldüğü bir mezarlık varmış. Yıllardır meydana gelen her büyük depremden sonra bu mezarlık alt üst olmuş. Tam 410 mezarın hangisi kimin ayırt edilememiş. Sonuçta hepsini bir araya toplayıp, üstlerine bu anıt mezarı inşa etmişler. 1988'de Şehriyar ölünce onu da bu anıtın içine defnetmişler. Ölüm günü olan 18 Eylül İran'da her yıl "Milli Şiir Günü" olarak kutlanıyor.

Burası şairler için yapılmış, dünyadaki tek anıt mezar! Anıtın iç duvarlarında çeşitli şairlerin simalarını ve eserlerinin özelliklerini anlatan rölyefler var. Önlerindeki camekanların içinde kitapları sergileniyor. Anıtta yeri belli olan tek şair Şehriyar. Mezarı, üzerinde Farsça yazılar bulunan sade bir mermer kapaktan ibaret. Hemen arkasındaki çini panoda portresi görülüyor. Tepedeki ufak pencereden süzülen ışık salonu hafifçe aydınlatıyor. Nereden geldiği belli olmayan derin ve davudi bir sesin okuduğu mısralar salonu şöyle bir dolaşıp, kapıdan dışarı doğru taşıyor...

...

Heyder Baba, merd oğullar doğginan,
Nâmerdlerin burunların oğginan,
Gediklerde kurdları dut boğginan,
Koy kuzular ayın şayın otlasın,
koyunların kuyrukların katlasın.

Heyder Baba, senin könlün şad olsun, 

Dünya varken ağzın dolu dad olsun, 

Senden keçen yakın olsun, yad olsun, 

Deyne menim şâir oğlum Şehriyâr, 

Bir ömürdür gam üstüne gam çalar.

Shahriar'ın asıl adı Muhammed Hüseyin. En tanınmış şiiri olan "Heyder baba'ya Selam" Azeri Türkçesiyle yazılmış uzun bir şiir. Buraya sadece son kısmını yazdım. Heyder baba ise her hangi biri değil. Şehriyar'ın köyünün bulunduğu dağın adı... Şehriyar, yaşadığı devirde İran dışındaki gelişmelerle de yakından ilgilenmiş. Einstein'a yazdığı mektup o bakımdan önemli. Mektupta Einstein'ın bazı çalışmalarını eleştirmiş ve nükleer silahların yapılmasına yol açacak şekilde istismar edilebileceğini belirtmiş! Hala yaşıyor olsaydı, Cumhurbaşkanı Ruhani'ye nasıl bir mektup yazardı acaba?

FARSÇA MI PARSÇA MI?

Şehriyar mahlasının şehir ve yar ile ilgisi yok. Aslı büyüklük ifade eden bir tamlama. Şiirlerini Azerice veya Parsça yazmış. Farsça mı, Parsça mı olayı da ayrı bir sorun. Yukarıda, bağ-bahçe konusunda da değinmiştim. Bu farklılık Arap alfabesinde g, h, p ve j harflerinin bulunmamasından ileri geliyor. Dilimiz Farsçanın bir sürü kelimesini ithal ederken ve ayrıca bu dört harfi de tepe saça kullanırken, sıra Pers ya da Pars kelimesine gelince Arapçasını tercih edip "Fars" demişiz. Bir anlamda araplar gibi düşünmeye başlamışız. Örneğin bizde yaygın olarak kullanılan diğer bir kelime de "Acem". İranlıları "Acem" olarak tanımlamayı pek severiz.. Halbuki Acem, Arapların kendileri dışındakiler için kullandıkları bir kelime. Dil bilmeyen anlamına da geldiği için bir çeşit aşağılama da sayılabilir. Eski Yunanlıların, aslında Yunan olmayanlar için kullandıkları, sonradan biz Türklerin üzerine yapışıp kalan "barbar" kelimesi gibi...

Turistik bir geziyle ilgisi yok, ama tuhafıma giden bir husus var. Politik özelliği dışında, dille ilgisi bakımından yazmak istiyorum. İran'la Irak arasındaki körfeze, adeta taraf tutar gibi Basra Körfezi adını vermişiz. Halbuki Basra'nın körfezle ilgisi yok. 80-90 km içeride bir kent. Irak'ın körfezde pek kısa bir kıyısı var. Bütün dünya körfeze Pers Körfezi diyor, biz Basra! Kesinlikle akıl sır ermeyen bir ülkeyiz.

Bundan sonra İranlılar için kesinlikle Acem kelimesini kullanmayacağım. Kullanılmasına da itiraz edeceğim. Dil ve inançlarıyla Anadolu'nun içine işlemiş, Helenizmi ve Roma İmparatorluğunu etkilemiş en az 2500 senelik bir kültürden, Arianlardan ve koca Pers İmparatorluğundan bahsediyoruz. Bir kere dil bilmeme safsatası hepten yalan. Araplar kendilerine baksınlar; J harfleri bile yok. Bu açıdan da İran'ı tercih ederim. "J" olmasaydı ne yapardım? Gülçin olur muydu jaleler subhi behariden?

En sevdiğimin etrafından şöyle bir dolaşıp, İran'daki "en" bişeylere dikey geçiş yapıyorum:


GÖRMEDİKLERİM, DİKKATİMİ ÇEKEN DİĞER ŞEYLER ve "EN"ler

İran'daki ilk birkaç günümüzde Tebriz Çarşısı, Tahran Pazarı derken dikkatimi çeken bazı şeyler oldu. Bunlar, farklı olarak, gördüğüm değil, görmediğim şeyler. Onları yazmak istiyorum. Ortalıkta gördüğüm tek polis türü trafik polisiydi. Onu da sadece Tahran'da gördüm. Normal polis veya asker hiç görmemiştim. Ayrıca ortalıkta hiç dilenci yoktu. Dilenci olayını kentlerin çeşitli yerlerine koydukları "Sadaka Kutuları" ile çözmüşler. Yardımda bulunmak isteyenler kumbara denebilecek bu kutulara para atıyorlar. Paralar tek bir merkezde toplanıyor. Paranın ve her çeşit yardımın muhtaçlara ulaşmasını bu organizasyon sağlıyor. Bazı kutular da Irak savaşının malul gazileri için ayrılmış.

Bunları düşünmemin esas sebebi, çarşılarda hiç kimsenin, hiç bir satıcının ses veya fiziksel olarak bizi taciz etmemesiydi. Kapalı ve açık çarşılarda o kadar dolaştık, ne peşimize düşen oldu, ne çekiştiren. Ancak bir şey sorarsak cevap verdiler. Pazarlıklar daha makul ölçülerde oldu. Aldatılma korkusuna hiç kapılmadım. Hiç bir yerde çantamı veya cüzdanımı sakınma ihtiyacı duymadım. Sonuçta bende öyle bir güven oluştu ki, rehbere; " Herhalde çantamı ortada bıraksam kimse almaz" dedim. Onayladı, fakat tedbiri elden bırakmadı: "Siz gene de dikkat edin" dedi. 

Sokaklarda fotoğraf çekmemize itiraz eden olmadı. Ne itiraz ettiler, ne de para istediler. Para verdiğim tek kişi, Şiraz'daki İrem bahçesinin çıkışında elinde muhabbet kuşlarıyla bekleyen adamdı. O da kuşları satarak değil, fotoğraflarını çektirerek para kazanıyordu. Elimi uzattım. Üç tanesi koluma çıktı. Oradan küçük adımlarla yan yan yürüyerek küçük parmağıma kadar gelip, alışık bir şekilde tünediler. 2 Avroyu böyle hak ettiler.

Diğer bir dikkat çekici nokta ortalıkta köpek olmamasıydı. Bunda dini inanışlarının da rolü var. Namaz kıldıkları yerde köpek kılı olsun istemiyorlar. İran'da gördüğüm tek köpek Persepolis'te küçük bir İranlı kızın kucağında gördüğüm finoydu. En temiz ödülünü ona verdim. En çığırtısız çarşıları ve en temiz köpeğimizi gördüğümüze göre en pis ile devam edeyim. Diğerleri arkadan gelsin.


En Pis; İskender! Nam-ı diğer; Büyük İskender!

Persepolis'in ilk kuruluş tarihi MÖ 515. Yakılarak yok oluş tarihi ise; MÖ 330! İskender, zamanın bu en zengin kentinde sadece iki ay kalmış, alabildiğine yağmalamış ve ayrılırken, muhtemelen gözdağı vermek için, tamamen yakmış. Parsa, Parseh veya Takht-e Jamshid; "Güneşin altındaki en zengin kent". Pers İmparatorluğu'nun hazinesi, arşivi, kütüphanesi ve seremonyal kenti. Zenginler paralarını bankaya yatırır gibi burada muhafaza ederlermış. Yağmalanan kentten arda kalanlar, kütüphanedeki inek derisine altın mürekkeple yazılı eserler dahil yangın sırasında yok olmuş (Hocası Aristo'nun kemikleri sızlamıştır). Sadece kil üzerine yazılmış olan kayıtlar kurtulmuş. Sıcaktan piştikleri için sağlam kalmışlar! İşte bu nedenle tüm dünyanın "Büyük" lâkabını taktığı İskender, İran'da "Pis İskender" olarak anılıyor.

En çelişik; Bu gerçeğe rağmen, dünyanın en büyük kütüphanesine İskender'in adı verilmiş!

En karışık; Resmi paralarının üzerinde "Riyal" yazıyor. Alışverişte fiyat söylerken, paranın üzerinde ne yazarsa yazsın, bir sıfır eksik söylüyorlar. Yani onbin Riyal istediklerinde, bu sizden yüzbin Riyal alacakları anlamına geliyor, Karışıklık paranın iki adı olmasından ileri geliyor, Riyal ve Tümen. Halk, Riyal deyip "Tuman" üzerinden hesap yapıyor. Bir Tuman on Riyal'e eşit. İran'da (bir kaç halıcı hariç) kredi kartı geçmiyor. Bu halıcılar Fransa'daki ortaklarını araya sokarak parayı tahsil ediyorlar.

En afili; Şiraz'daki "Qavam House"... En gösterişli olarak bu evi saymam yanlış anlaşılmasın. İsmindeki "ev" kavramı açısından buraya koydum. Burası evse, bizimkilere başka bir şey demek lazım! Bereket versin, üniversiteye bağışlandıktan sonra adı, bahçesindeki narenciye ağaçlarından dolayı "Naranjestan" Müzesi olmuş! Bununla başa çıkabiliriz...

En zengin; Tahran'daki "Mücevher Müzesi". Müzenin dış görünüşü belli etmese de, içindekilerin maddi değeri İran'ı yeniden imar edebilecek kadar. Kanlı elmasları, uğruna savaşlar yapılan tahtları, baş ağrıtan taçları görmek isteyenler gidebilir. Gitmeden önce açık günleri ve kapanış saatini iyi öğrenmeli. Zira haftada 3 gün kapalı. Son giriş 16:30 biliyorduk, 16:00'da kapandı...

En sıcak; Tehran "sıcak yer" demek, Burada sıcaklık lafın gelişi. Kentin iki kısmı var. Güneyi halkın yoğun yaşadığı kısım. Kuzeye gittikçe rakım yükseliyor. Yükseldikçe de zengin kısımlar başlıyor. En kuzeydeki 3000 dönümlük arazide "Sadabad" denen ve 19 saraydan oluşan, Kaçarlar Hanedanı ve Pehlevi ailesinin mekanı var. Kuzey Chamran (Şemran), Şemiranat Şehristanı diye anılıyor. Soğuk yer, daha yüksek, yayla gibi bir anlamı var. Sonuçta Tehran ve Şemran, aşağıdakiler, yukarıdakiler gibi oluyor.

En Yalnız; Rıza Pehlevi'nin bacakları

Sadabad'daki Beyaz Saray'ın önünde, giriş merdivenlerinin hemen dibinde duran bir çift bacak. Sadece çizmeleri bile neredeyse insan boyunda. Zamanında, Şah Rıza Pehlevi'ye ait tam bir heykelmiş. Sonradan oğlu Muhammed Rıza (Bizim Prenses Süreyya'nın kocası olan) her nedense heykeli kalçaların altından kestirip atmış. Neden bacakları geri bıraktığı belli değil. Oğlunun marifeti olması olayı daha da anlaşılmaz bir şekle sokuyor. Belki de biraz ilerisindeki "Areş Kemangir" heykeliyle uyumsuz gözüktüğü için kaldırılmıştır. Öyle veya böyle, sonuçta bir çift bacak Beyaz Saray'ın girişinde gariban bir şekilde duruyorlar.

En tuzlu; Tahran Arkeoloji Müzesindeki "Tuz Adam"... 1700 yıl önce kuzeydeki bir tuz madeninde sıkışıp kalmış bir vatandaştan geri kalanlar. Suratı, saçları, giysi parçaları, çizmesi olduğu gibi duruyor.

En zor; İran'da bir işin zorluk derecesini anlatmak için "Rüstem'in işinden zor" denirmiş. 

Yunan mitolojisindeki Herakles'in yerini Şahname'de Rüstem almış. Onun da başarmak zorunda olduğu görevleri var. Sadabad'daki Beyaz Saray'ın tavan süslemelerinde Rüstem'in 7 işi resmedilmiş. Persepolis yolundaki kaya mezarlarını da onun oyduğu farz ediliyor. O nedenle hepsine birden "Naqshe Rostam" adı verilmiş. Bir dağın dik yamacında, epeyce yükseğe haç şeklinde oyulmuş 4 mezar Akamenid krallara, alt kısımdaki 7 kabartma Sassani krallara ait. Bunların en eskisi MÖ 1000'e, Elam dönemine tarihleniyor. Mezar odaları deniyor, ama buna dair hiç bir arkeolojik delil bulunmamış.

En meçhul; Nakşı Rüstem alanında, mezar ve rölyeflerin bulunduğu dağ yamacının önündeki düzlükte, yamaçtan 60-70 metre kadar önde, tabanı biraz çukurda kalmış değişik bir yapı bulunuyor. Esas zemin bu yapının tabanı hizasında olmalı. Zira vaktiyle bütün yamaç kum yığınlarının altındaymış. Şimdi bir kaç metre yüksekte gibi görülen kabartmalar, zeminin orijinal seviyesi göz önüne alınırsa epeyce yüksekte kalıyor. İşte etrafı emniyete alınmış çukurdan yükselen ve ne olduğu hala bilinmeyen 12,5 metrelik bu yapıya "Ka'ba-ye Zartosht, Zoroaster'in Kübü veya Kabesi" adı verilmiş. MÖ 5.yy Akamenid devrinde yapıldığı düşünülüyor. Ama ne amaçla yapıldığı meçhul. Bazıları mezar oyuntularının karşısında olduğu için ebedi ateş yakılan bir tapınak diyor. Haç yeri olduğu söylentisi de var. İsmindeki "kabe" kelimesi toplumun müslümanlaşması sürecinde, preislamic yapılara Kuran'dan veya Şahname'den anlamlar yüklenmesi sırasında konmuş.

En ilk; Bu bölüm oldukça uzun olacak. Zira Persler dünyadaki bir çok ilke imza atmışlar. Romalılardan çok önce posta sistemini düzenlemişler, yollar yapmışlar. Maybod'da daha yeni, Kajar döneminden kalma bir atlı posta istasyonu gezdik. Birinci Darius Persepolis'in inşası sırasında bütün çalışanları sigortalamış. İnşaatta sadece ücretli işçiler çalıştırılmış. Sulama ve içme suyu için ilk kanal sistemi kurulmuş. İlk takvim uygulamasını başlatarak, yeni yılın ilk gününü (Now Rouz, Nevruz) 21 Mart olarak ilan etmiş. 

MÖ Altıncı yüzyılda İkinci Kiros (Cyrus), Magna Carta'dan 1700 yıl önce, kil tabletlere basılıp çoğaltılmak üzere, bir silindire ilk insan hakları bildirgesini yazdırmış. Tahran Ulusal Müzesinde bu silindirin kopyasını gördüm. Aslı 140 yıldır İngiltere'deymiş. Babylon'un fethinden sonra hazırlattığı silindirde "köleliği yasakladığı, herkesin inancını seçmekte özgür olduğu, kimsenin korkutulmasına izin vermeyeceği, Babylon'un daha da gelişmesi için uğraşacağı, onlara barış ve huzur bahşedeceği, insanlar arasında dayanışmayı teşvik edeceği" yazılı.

Tam olarak "ilk" sayılmasa da, yörenin özelliği dolayısıyla ilkler arasında saymak istediğim bir konu daha var. En azından İran'ın ilki. 

Yörede hüküm sürmüş iki büyük imparatorluğu oluşturan halkların bakış açısını göstermesi bakımından (bence) önemli. İsfahan'da, Ermeni Vank Katedrali girişinin tam karşısındaki küçük alanda Ermeni bir din adamının heykeli var. Burada katedral için bir-iki cümle eklemeliyim. Vank Katedrali deyişi biraz değil, epeyce yanlış. Çünkü Vank'ın anlamı da katedral. Bu durumda Katedral katedrali oluyor! Neyse, İşte bu katedral iç duvarlarındaki freskler, cennet ve cehennem tasvirleriyle ünlü. Ayrıca ek bir de müzesi var. Müzede soykırıma ait resimler, belgeler sergileniyor. Soykırım dediğim, Yahudilerinki değil tabii ki...

İşte o heykelin kaidesinde; "İran ve Orta Doğuda Matbaa'nın kurucusu" yazıyor. Kaidede rölyefi görülen matbaa makinesinin aslını Tahran Ulusal Müzesinde gördüm. 1636 yılında Ermenice basılan ilk kitap "Zebur"... Farsça kitap basılması için 192 yıl daha geçmesi gerekmiş (1828). İstanbul'daki ilk matbaaya ait bilgiler 1494 yılına kadar gidiyor. Bu tarihte Yahudiler İbranice bir Tevrat tefsiri basmışlar. Daha sonra 1567'de Ermeniler, 1627'de Rumlar kendi matbaalarını kurmuşlar. Bizim dincilerin buna aklı ermemiş. Ayrıca hattatlar da işlerini kaybetme endişesiyle matbaayı uzun süre engellemişler. Müslümanların matbaaya kavuşması ancak 1729 yılında gerçekleşmiş...

En romantik; İsfahan'dayız. 

İsfahan güzel bir kent. Zayandeh nehri kıyıları, 33 Gözlü Köprü, Kaju Köprüsü, hepsi gayet romantik köşeler. Şah II. Abbas Kaju Köprüsü'nün orta yerindeki pavilyonda oturur, manzaraya bakıp kalyan içermiş. Belki şarkı da söyler veya söyletirdi, ama şimdi yasak. Yasak olmayan şey köprüde buluşmak ve suya bakmak... Köprünün romantizm katsayısı altından akan suyun miktarıyla doğru orantılı. Şimdilerde barajlar yüzünden yılın önemli bir bölümünde nehir yatağı kuruyor ve adeta taşlık bir yola dönüyormuş. Kısacası su olmayınca köprü ruhunu kaybediyor. Şansımıza, biz İsfahan'a varmadan 3 gün önce suları koyvermişler. Kısacası nehri ve köprüyü tam formunda gördük. 

İsfahan'da ruhunu suya borçlu olan bir yer daha var: Kırk Sütunlu Saray (Chehelsotoon Palace)! Büyük bir botanik bahçesinin ortasında, 17'nci yüzyılda yapılmış bir Safevi Sarayı. Bahçesi emekliler cenneti! Sarayın önündeki fıskiyeli havuzun çevresine oturmuş keyif yapıyorlar. Sarayın ismi eyvanda çatıyı tutan sütunların sayısından geliyor. Fakat burada topu topu 20 tane ahşap sütun var. Sayı saymayı mı bilmiyorlar diye düşünürken, işin aslını öğrendim; Sütunlar havuzun suyundan akseden gölgeleriyle birlikte 40 oluyor (muş)!

En sitemkar; Kırk Sütunlu Saray'a mütevazi dediysem, o kadar değil. Diğer saraylardan farkı duvarlarında yerden tavana rengarenk freskler ve çini üstüne yapılmış resimler olması. Çinilerin çoğu sökülmüş. Görmek için Avrupa'daki müzelere gitmek gerekiyor. Freskler Safeviler zamanındaki şölen ve savaşları anlatıyor. Fresklerden birisinde "Çaldıran Savaşı" betimlenmiş. Birbirine girmiş onlarca askerin arasında Yavuz ve Şah İsmail'i atlarının üstünde gösteriyor. Doğrusu ikisinden Şah İsmail Türke daha çok benziyordu! Rehbere "Neden Çaldıran tablosu? Safeviler bu savaşı kaybettiler" diye sordum. İnsan kaybettiği savaşı devamlı hatırlatacak bir şey yapar mı? Yapmışlar. Fakat unutmak istemedikleri şey savaşın değil, mertliğin kaybı. Şah İsmail de Türk olduğu için savaşın mertçe yapılmasını emretmiş ve top gibi kitlesel imha silahlarının kullanılmasını yasaklamış. İlk günlerde Yavuz da kullanmamış. Fakat kayıpların arttığını görünce vazgeçip topları ateşletmiş. Şah İsmail gene de toplarını kullanmamış. Sonuç malum... Rehber Behnam;"Yenildik ama mertçe" dedi...

En anlamlı; Bu hikayenin devamı da var. Konu uzadı, ama yazmadan geçmek istemiyorum. Savaştan sonra Yavuz, İsmail'e "Kardeşim" diye başlayan bir mektup göndermiş. İkisi de Türk ya, birbirlerine kardeş diye hitap ediyorlar. "Kardeşim" demiş, "o kılıçı bana gönderir misin?" Bahsettiği kılıç, savaştan sonra İsmail'in sinirle bir top namlusuna vurup, namluyu ikiye böldüğü kılıç! İsmail kılıcı İstanbul'a göndermiş. Yavuz kılıcı alıp bütün gücüyle bir top namlusuna vurmuş, kesememiş. Değil namlu, biraz kalın hiçbir demir kesilmemiş. Yavuz İsmail'e tekrar yazmış, "Yanlış kılıç gönderdin herhalde" diye. İsmail cevap vermiş: "Kardeşim, kılıç yanlış değil, doğru kılıçtır. Yanlış olan onu tutan koldur!"

En şifreli; Siosepol "33 Kemerli (veya gözlü) Köprü" demek. Bir adı da "Allahverdi Khan" Köprüsü. Allahverdi, Şah Abbas'ın komutanlarındanmış. Vaktiyle Hristiyanlıktan İslama yatay geçiş yapmış. Safeviler zamanında kent büyürken, yeni kısmın karşı kıyıda gelişmesi için önce bu köprüyü yaptırmış (1602). 300 metre uzunluğunda, gösterişli bir köprü. Özellikle altında su olunca ve geceleri ışıklar yanınca başka güzel. Bazı rehber kitaplar bu 33 rakamına takmış durumda. Dünyayı geçmiş, şimdi ve gelecek olarak algıladığımız için 3 kutsal sayılırmış! Hz İsa 33 yıl yaşamış, 3x33 = 99, tanrıya giden yolların toplamıymış gibi iddialardan, köprünün 33 adımda geçilebileceğine kadar bir dizi safsata! 9'lar, 19'lar, 40'lardan sonra bir de kutsal üçümüz oldu! Benim merakım köprüyü neden nehrin en geniş yerine yaptıkları? 33 Kemer sığsın diye mi?

En vazgeçilmez; Şiraz'da yol kenarında "Kuran Kapısı" olduğu söylenen bir tak gördük. Eskiden bu takın altından geçilerek kente girilirmiş. Bu arada "tak" geleneğinin Mitraizm'den kaynaklanıp tüm dünyayı, daha doğrusu, asker milletini etkilediğini öğrendim. Bab-ı Quran 1000 yıl kadar önce yapılmış. Zend'li Kerim Han kapıyı yaptırırken, tam girişin üstüne rast gelen odaya Kur'andan bazı bölümler koydurmuş. Kapı, adını oradan almış. 1950'lerde yıkılmış, fakat tekrar yapılmış. İnanışa göre altından geçerek yola çıkan sağ salim geri dönermiş. Şimdi geniş otoyollarda böyle bir şans yok. Fakat ahali bu inanışı evlerine taşımış. Rehberimiz; "Karım beni uğurlarken Kuran'ı başımın üstünde tutar, onun altından geçerek kapıdan çıkarım" dedi. Selametle...

En sessiz; Tekrar Yezd'e dönüyoruz. Yezd ismi Allah anlamına gelen "Yezdan" kelimesinden türemiş. Burası "Çöl Gelini"... 4000 metrelik bir dağın eteğinde, çölün kenarında, antik su kanalları, rüzgar kuleleri, birbirinin içine geçmiş gibi duran evleri, gölgeli, dar sokakları, kemerleri, yuvarlak kubbeli türbe ve mescitleri, çölün üzerinde batan güneşin son ışıklarının kızıla boyadığı kerpiç duvarları ile farklı bir kent. Biraz yüksek bir yerden, kentin üzerinde dolaşan Kerbela ağıtlarını ve ilahileri dinleyerek renk değişimini izlemek çok etkileyici. Burası 3000 yıllık Zerdüşt dininin en yoğun yaşandığı 3000 yıllık bir kent. Evlerin yavaş yavaş seyrelip, çöl sessizliğinin başladığı yerde, çölden daha sessiz bir yer görüyoruz. Sessizlik Kulesi...

Sessizlik kuleleri (Dakhma), Zerdüştlerin ölülerini bıraktıkları yüksekçe düzlükler. Çünkü toprağı kirletmesin diye ölülerini gömmüyorlar. Havayı kirletmesin diye yakmıyorlar, su kaynaklarına bulaşmasın diye suya atmıyorlar. Ölülerin yakınları çevredeki evlerde beklerken, Nasellar denilen görevliler ölüleri kuleye bırakıyor, sonra bir delikten kuşları izliyorlarmış. Eğer kuşlar önce sağ gözü yerlerse ölünün iyi bir yere gideceğine inanılıyor. Soldan başlarlarsa ölünün işi zor! Geriye kalan kemikler yaklaşık bir yıl sonra alınıp iyice temizlendikten sonra su geçirmeyen lahitlere konuyor. Bu nedenle Zerdüştlerin lahitleri çok küçük oluyor. Şimdi ne yapıyorlar derseniz, sessizlik kuleleri artık boş. Şah Rıza Pehlevi zamanında bu ritüel yasaklanmış. Cenazeler toprakla hiçbir şekilde temas etmeyen beton lahitlerle gömülüyor,

En geleneksel; Ortalık kararınca Yezd'in dar sokaklarına dalıp biraz dolaştıktan sonra ufak bir kapının önünde durduk. Kapının üzerinde "Saheb.A.Zaman Club" yazıyor. Rehberlerde "Club Zurkhaneh" olarak geçiyor. Zurkhaneh, kuvvet, güç evi demek. Basit bir deyişle bir spor kulübü. Her yaştan insan buraya spor yapmaya ve vücut geliştirmeye geliyor. Kendi emsalleri içinde burayı farklı kılan özelliği 1580 yılı gibi inşa edilmiş olması. Bir farkı da turistlere açık olması. Zamanla biraz gösterişe kaydıkları söyleniyor. Olsun, gösteri de olsa savaşcı mitra kültünün izlerini taşıyan bir olay. Orijinal mekan eski bir su deposuymuş. 29 metre yüksekliğinde oval bir tavanı var. 5 badgirle havalandırılıyor, Alanı çepeçevre dolduran seyirciler olmasa belki, ama kesinlikle söyleyebilirim ki yeterli değil. Havada terle karışık ağır bir koku var... 

Yüksekçe bir yerde bir adamın parmakları, kucağındaki tefin (deff) üzerinde coşkuyla dolaşıyor. Ritmi ayarlayıp dua gibi bir şeyler söyleyerek milleti havaya sokuyor. Ritm hızlandıkça onlar da hızlanıyor. Salona tanınmış bir sporcu girince önündeki zile vuruyor. Zil çalınca herkes kapıya bakıp içeri gireni süzüyor. Sporcu seyircilerin arasından geçip alana ayak basarken temenna ile tef çalan adamı selamlıyor. Ortadaki ufak meydanda en küçüğü 7 yaşlarında gözüken 12-13 genç var. Kıspete benzer işlemeli donlar giymişler. Basit jimnastik hareketleriyle başlayıp, iyice ısındıktan sonra, lobut çevirmeye başladılar. Kenarda savaş aletleri gibi ince uzun tahtalar, zincirler vs duruyor. Belli ki daha sonra bunları da kullanacaklar. Güreş dahil her saat farklı programları varmış. Bir saat kadar izleyip ayrıldık. 

En eksik; Zerdüştlük ülkemizde çok az tanınıyor ve bir takım ön yargılara kurban ediliyor. Bence Zerdüştlük "ateşe tapıyorlar" kolaycılığından öte, daha saygı duyulması ve tanınması gereken bir inanç felsefesi. Sorun eksik bilgiden kaynaklanıyor. Halbuki Zerdüştlük vaktiyle antik çağ Yunan filozoflarını ve bazı çağdaş düşünce adamlarını fazlasıyla etkilemiş. Nietzsche "üstün insan ve sonrasız dönüş" felsefelerini Zerdüşt'ün karşıtlık prensipleri üzerinden şekillendirmiş. 

"... her doğru olan şey yalan söyler, her gerçeklik eğiktir, zamanın kendisi bile bir çemberdir. Yürümesini bilen her insanın, daha önce geçmiş olması gerekmez mi bu yoldan? gelebilen her şeyin daha önce gelmiş ve geçmiş olması gerekmez mi?"

Tek tanrı fikrini kabul eden ilk din olması, ölümden sonra onun huzuruna çıkılacağı ve orada sorgulanacakları inancı, iyi ve kötü anlayışı, bunların insanda beden buluşu, bu yüzden özgür iradenin öne çıkışı, kıyamet, cennet, cehennem kavramları üç semavi dini de etkilemiş. Dinler arasındaki etkileşim gayet doğal. Her yeni din eskisine ne kadar yakın olursa, toplumda o kadar kolay kabul görür. Zerdüştlerin Müslümanlığa geçişi de o nispette kolay ve sorunsuz olmuş. Ben burada uzun uzun bunlardan bahsedecek değilim. Her zaman söylediğim gibi, meraklısı açsın baksın. Buna değeceğine inanıyorum. Diğer özellikleri bir tarafa, "Tanrı kadın ve erkeği bir arada, birbirine arkadaş ve eşit yaratmıştır!" deyişi bile, tek başına bir okuma nedeni olabilir.


İran hakkında bu kadar uzun yazıp da hala eksik hissetmem, bir "anlata anlata bitirememe" sorunudur ve kişiseldir. Diğer yolcuları bilemem...